risicomanagement

In de Foodlog-discussie waar in in de vorige post naar verwees schreef ik een stukje over risico management bij aardappelen. Ik neem het hier op, ook om het later makkelijk terug te vinden in het eigen archief. Je kunt er natuurlijk een paper over schrijven. En ik weet niet welke praktijken de ketens op dit moment precies toepassen, dus misschien is wel geen verbetering mogelijk. Met deze disclaimers mijn inzichten voor meelezende niet-kenners:
Bij het poten van de aardappelen neemt een teler een forse hoeveelheid risico op zich, zowel teelt risico's (hoeveel groeit er van welke kwaliteit) als prijsrisico's. Zijn/haar taak is die zo snel mogelijk te reduceren, uit goed begrepen eigen belang. Daarbij kun je net als bij aandelen wel aannemen dat vrijwel alle informatie in de markt is verwerkt en dat je die als individu niet gaat verslaan. Sterker: handelaren met hun contacten in het buitenland hebben eerder een informatievoorsprong dan de individuele teler in bv. Zeewolde.
Natuurlijk kun je van een gokje houden, of een hoge prijs echt nodig hebben maar anders is het dus aantrekkelijk om de verkopen (niet de leveringen) over het hele seizoen te spreiden. Met andere woorden als 1 maart 60% van de NW Europese oogst is verwerkt tot frietjes, is het mijns inziens slim om ook de prijsrisico's voor zo'n percentage afgedekt te hebben. Sommigen beginnen daar al mee als de aardappelen nog te velde staan (als je dat voor een groot deel van je oogst doet vergroot je je risico, omdat bij een kleine oogst de prijs oploopt).
Voor die spreiding van verkopen zijn er diverse instrumenten: regelmatig zelf wat verkopen, met andere boeren de aardappelen 'poolen' in een gezamenlijke verkoopvereniging zodat iedereen de gemiddelde seizoensprijs krijgt, of afdekken op een termijnmarkt (zie de literatuur als je wilt weten hoe dat werkt). En je kunt met de fritesfabrikant ook allerlei specifieke contracten ontwikkelen waarbij risico aan de fabriek wordt overgedragen.
Boeren kennen deze methodieken allemaal, maar de meelezer leert er wellicht wat van.

Als boeren de huidige prijzen (over meerdere jaren) niet goed genoeg vinden als beloning voor die risico's dan zullen een aantal boeren stoppen met de teelt en wat anders zaaien. Soms zie je nog wel eens dat iemand zijn grond dan verhuurt aan de buurman die het met zijn machines doet en er dus een schaalvergroting optreedt met wat lagere kosten. Maar als de omvang van de teelt terugloopt heeft de fabriek een keuze: een hogere prijs bieden of het risico op zich nemen. Want prijs/inkomen en risico zijn twee kanten van dezelfde medaille: ondernemers willen best risico lopen als ze er voor betaald worden. Een vergaande vorm van het overnemen van het risico door de fabriek is dat zij de teelt volledig contracteren en zelf of met een loonwerker de hele oogst doen. Ze huren alleen land.
In sommige situaties (ik weet niet hoe dat zit met fritesrassen) loopt een boer nog een extra risico, omdat hij zijn product maar bij 1 fabriek kwijt kan, bv. omdat hij een ras aardappelen heeft dat alleen die fabriek wil. Dan is er "een debiteurenrisico": als de fabriek afbrandt of failliet zou gaan heeft de boer die zijn aardappelen nog niet heeft verkocht, ook een probleem. Het is toch al niet een benijdenswaardige positie, omdat een boer na het kopen van het betreffende pootgoed en het planten ervan, geen kant meer op kan en dus onder druk wordt gezet ("tja meneer, meer kunnen we niet bieden, de afzet naar verweggistan valt dit jaar toch tegen"). Dan liggen contracten (zie onder) wel erg voor de hand. Een alternatief is dat boeren via een coöperatie eigenaar zijn van de fabriek (economen hebben wel beweerd dat dit een van de verklaringen is voor het bestaan van coöperaties)

Dat een fabriek soms beter de risico's kan hanteren dan een boer komt dan doordat die beter toegang heeft tot de kapitaalmarkt, waarmee dus beleggers het risico deels op zich nemen. Mede door de hoge grondprijzen, het aanhalen van de broekriem en het feit dat een aantal het bedrijf niet in stand hoeft te houden voor de volgende generatie, kunnen gezinsbedrijven in de praktijk ook veel risico op zich nemen. In sommige landen wordt een deel van het risico doorgeschoven naar de grondeigenaar omdat de pacht direct afhankelijk is van de oogst. In Nederland is dat indirect via de pachtnormen ook zo.
Daar waar contracten een sterke rol spelen, gebeurt dat vaak ook om andere reden: wie heeft de beste informatie om besluiten te nemen. Zo worden conservenerwtjes gecontracteerd omdat weer of geen weer, de aanvoer naar de fabriek gegarandeerd moet zijn. Bij vleeskalveren ligt de verklaring in de historie van voedselveiligheid waarover de slachterijen absolute zekerheid wilden hebben dat er niet met hormonen werd gerommeld. In de loop van de geschiedenis zijn er tal van soorten contracten geweest, daar is heel veel in geïnnoveerd (in Zeeland had men in vlas ooit het Stikvast contract). Bij suikerbieten heeft het tussen 1860 en 1900 veertig jaar geduurd voordat de huidige vorm was gevonden. En recenter kennen we in de glasgroente nog de overgang van veiling naar contracten. Maar bij veel van deze veranderingen en innovaties speelt dus veel meer dan alleen wie draagt de risico's tegen welke beloning.