EEAC over duurzame voedselsystemen

Hervormingsdag - een mooie datum om wat hervormingen van het Europese voedselsysteem voor te stellen. Ruim een jaar geleden dronk ik op de 2-daagse van de Rli met de secretaris van de EEAC, het Europese netwerk van duurzaamheidsorganisaties, op Rolduc een wijntje en besloten we tot een advies aan de Commissie, EU Parlement en lidstaten over de op handen zijnde Kaderrichtlijn Duurzame Voedselsystemen. En dus kwam er een EEAC werkgroep en werd ik rapporteur. Vandaag verscheen het position paper. We zullen zien of deze steen in de vijver ook effecten zal hebben. Hier is de link naar het paper. 

het lezingencircuit

 Er is weer veel vraag naar lezingen, in dit herfstseizoen. Afgelopen week sprak ik in Wageningen bij het MT Akkerbouw van Delphy over de ontwikkelingen in beleid en de sector. Donderdagavond was een leuke avond bij het Kerkcafé Blaricum. En dinsdag ben ik weer eens te gast bij de studenten van AERES in Dronten. Ik gebruik momenteel een redelijke standaard presentatie, die op slideshare staat. 

Bio in de flevo

 Afgelopen dagen beleefde ik veel plezier aan het boek De opdracht een goed rentmeester te zijn van Henk Pruntel. Het verscheen vorig jaar maar dat was me ontgaan. Doordat ik met een alleraardigste ambtenaar van de provincie onder de koffie ooit sprak over de historie van de biologische landbouw in Flevoland, kreeg ik het boek cadeau van de gedeputeerde na een briefing deze zomer van de Statencommissie over de resultaten van de Agro-Expert Raad.

Het boek bevat de biografie van Jan Jonkman die de biodynamische tuinbouw aan de Bronsweg in Lelystad deed opbloeien. Vervlochten in die biografie is de geschiedenis van de biologische landbouw in Flevoland en bevat het ook veel informatie over de historie van biologisch in Nederland. Een criticus zou kunnen beweren dat dit het boek wat caleidoscopisch maakt: voor de historie van bio heb je geen inzicht in de schaatscarrière van Jonkman nodig (hij schaatste als subtopper mee in Hamar in de jaren 50) en de historie van de Kemphaan in Almere of NZ27 zijn Flevolandse zijpaden in zijn biografie. 

Maar het is goed aan elkaar geschreven en mij deerde dat geenzins. Een deeltje van de geschiedenis kende ik als oud-inwoner van Flevoland en als lid van de Raad van Commissarissen van Nautilus rond en na 2000 - de grote problemen die we toen hadden in de marktveranderingen worden keurig beschreven; de RvC zelf als aspect van het achteraf misschien toch wat doorgeschoten organisatieontwikkelingstraject wordt overigens niet genoemd. "Misschien" want ten tijde van de reorganisatie speelde de RvC best een nuttige rol voor het bestuur dat het zwaar had. 

De problemen in de markt worden o.a. geweten aan de forse omschakelingssubsidies in de jaren 90. Die maakten het inderdaad makkelijker voor akkerbouwers om het voorbeeld van de tuinders aan de Bronsweg te volgen, maar ik heb me toch ook nooit aan de indruk kunnen onttrekken dat de teruglopende marges in de gangbare landbouw door de McSharry hervorming en de ondernemersdrang van de 2e generatie (op bedrijven die zonder vernieuwing anders na enige tijd te klein geworden zouden zijn) een rol speelde. Moet nog eens iemand wat diepte-interviews op doen, of liever nog: bedrijfsresultaten analyseren. Het boek is is overigens heel eerlijk over alle zaken die in de biologische landbouw lastig liepen of eenvoudig zijn mislukt. Voor een bedrijfskundige zitten daar nog veel interessante cases in: een transitie is ook steeds weer anders organiseren, dat wordt volstrekt onderschat. 

Leuk natuurlijk om tal van bekende namen in het boek tegen te komen. Ook als auteur trouwens: Herman Wijffels schreef het voorwoord, Huib Rijk het nawoord. Ik leerde er ook van alles uit dat ik niet wist. Niet alleen de ontstaansgeschiedenis van enkele bedrijven (ODIN, Eosta) maar ook die van SKAL, waarvan de oorsprong in de Jordaan in Amsterdam blijkt te liggen. Dat was me als SKAL-bestuurder niet eerder uitgelegd.  Boeiend is ook de ontwikkeling van ecologisch, later biologisch binnen de RIJP en de wijze waarop een aantal idealisten op de werkvloer met de zegen van het topmanagement maar met tegenwerking van middenkader en de gevestigde orde van de gangbare landbouw NZ27 van de grond tilde. Inspirerende case voor die grootbedrijven waar idealisten zich spiegelen aan de duurzaamheidsmanager of de CEO maar in de praktijk interne tegenwerking ervaren.

Ik heb wel eens vermoed dat de komst van de biologische tuinders op A93 aan de Bronsweg ook nog kwam door een lijntje uit Amsterdam (de kabouters die Roel van Duijn na verblijf op Loverendale in Oostkapelle in de hoofdstad introduceerde) via D66 oprichter / burgemeester Gruijters van Lelystad. Maar dat blijkt absoluut niet waar, hij komt maar 1 keer in het boek voor bij een openingshandeling. Het blijkt een enthousiaste ambtenaar (Peter Kouwenhoven) te zijn die alle eer toekomt en zo aan de wieg heeft gestaan van de ontwikkeling van de grootschalige plantaardige biologische landbouw in Nederland. 

Het hing in de lucht, concludeert Huib Rijk in zijn epiloog. En toch lijkt ook veel van toeval af te hangen. Zo schreef  Rudolf Steiner de BD landbouw het gemengde bedrijf voor. Dat mocht aan de Bronsweg niet omdat je binnen 3 km van het CDI met zijn mkz-vaccins geen rundvee mag houden. De komst van Jonkman naar Lelystad was ook zo'n gelukkig toeval. Hoewel, ook georkestreerd via selectie door een voorlichter en wellicht kosmisch voorspeld. 

Wie geïnteresseerd is in de historie van biologisch, binnen of buiten Flevoland: lezen dit boek. 

PS en in bijzonder een aanrader voor degenen die biologisch met kleinschalig associëren. Dat komt vermoed ik uit de jaren 60 hippie en small is beautiful gedachte (Schumacher). Want Steiner gaf in 1924 zijn antroposofische landbouwcursus bij een grootgrondbezitter in Pruisen en had landgoederen en landschappen op het oog. De bedrijven van Marie Tak van Poortvliet in ZW Nederland waren ook niet klein. Kortom grootschalige biologische landbouw blijft voor sommigen bedenkelijk, maar er lijkt me niets mis mee. 

PS2 Nog een pietluttigheid: als dit stukje leidt (dat vermoed ik niet) tot een tweede druk dan moet even nagekeken worden of de RIJP in 1968 wel 22.000 ha in O. en Z. Flevoland in beheer had, zoals ergens in de tekst staat. Ik vermoed dat dit alleen O. Flevoland moet zijn, want Z. Flevoland viel nog maar net droog in die zomer en is veel groter.  En Cees Cleveringa wordt ook 1 keer als Kees gespeld

naar de kerk

Donderdag spreek ik in Blaricum waar een kerkcafé maandelijks over actuele zaken spreekt, die niet altijd meteen met bijbeluitleg te maken hebben. Ik ben gevraagd het over de voedsel- en stikstofproblematiek te hebben.  Er zijn optredens waar minder reclame voor wordt gemaakt (zie foto). Voor wie in het Gooi woont: hier is de link. 

Lage rente

 Dat Nederland al eeuwen een kapitaalmarkt heeft die zorgt voor relatief lage rentes is wel bekend. Hoe laag blijkt uit een mooie grafiek over de periode vanaf 1311 (sic!) in de rubriek Graphic Detail van The Economist van 8 oktober. Het artikel trekt een statistisch significante trendlijn door de reele rente en laat zien dat die over lange termijn daalt met 0.016 procentpunten per jaar. De enige statistische afwijkingen waren de pest in de Middeleeuwen en een rondje faillissementen van landen rond 1550. Wat niet wil zeggen dat de reele rente gedurende een jaar of 20 niet een paar procent van de trendlijn kan afwijken (nu zou die op 0.7 % moeten staan).

Minstens zo interessant is de lijn voor Nederland ten opzichte van andere landen. In het begin lag die rente nog wel rond de 10%, en hoger dan in het welvarender Italië (dat via de lombarden geld uitleende aan opkomende markten in de lage landen) maar ver beneden die van Engeland en Frankrijk. Na pakweg 1450 lijkt de Nederlandse lijn al rond de 5% of zelfs lager te bewegen.

Het originele paper is “Eight centuries of global real rates, R-G, and the ‘suprasecular’ decline, 1311-2018”, Paul Schmelzing, 2020; Refinitiv Datastream; World Bank

vergrijzing

 Het gesprek op menig terras: waar zijn al die mensen gebleven die zorgen dat er zo'n tekort aan personeel is. Afgezien van feit dat er door ons consumptiegedrag misschien ook meer nodig zijn, is de het simpele verklaring vergrijzing. Hoe hard dat gaat maakte een interessant rijtje getallen in een artikel over Duitsland in The Economist van 8 oktober duidelijk. Voor elke 100 werknemers in de klasse 60-64 jaar, die dus komende jaren met pensioen gaan, staan er 82 klaar in de klasse 20-24 jaar. Nog alarmerender is dat het cohort 15-19 jaar. maar 59 potentiele werknemers telt ten opzichte van de 100 in de klasse 55-59 jaar. En 56 in de klasse 10-14 jaar om ooit de werkers van nu tussen 50-55 jaar te vervangen. Het wordt dus zelfs met enige immigratie nog stukken erger. Voor de EU totaal zijn de cijfers maar marginaal gunstiger: 83, 74, 72.

de historie van bewerkt voedsel

 is de kop van een kader in de VORK van september 2022. In het artikel  van Michiel Löwik met de titel Wel of geen richtlijn voor (ultra) bewerkt voedsel?. Voedsel is bewerkt sinds de uitvinding van het vuur, "Voor de eerste wereldoorlog bestond het bewerken van voedsel uit simpele handelingen als schoonmaken, sorteren, snijden, hakken, pureren, malen en verhitten gevolgd door inblikken, bevriezen en verpakken. In de jaren dertig van de vorige eeuw ging de voedingsmiddelenindustrie over op het uit elkaar halen van voedingsmiddelen. Deze aanpak werd versneld tijdens de Tweede Wereldoorlog om in de vijftigere jaren een hoge vlucht te gaan nemen. Met combinaties van hitte, chemicaliën en druk werd voedsel uit elkaar gehaald en tot nieuw voedsel gecombineerd". 

Boeiend. een verdere literatuurverwijzing heb ik in het artikel overigens niet gevonden/

de kringloop van mest

En inmiddels is er ook alweer een nieuwe Vork met interessante artikelen. Joost van Kasteren bespreekt het boek The other dark matter van Lina Zeldovich. Over de kringloop van mest, en de humane schakel daarin. In Europa hadden menselijke uitwerpselen nauwelijks waarde. Men vertrouwde op koeien- en schapenmest. Uitzondering waren Vlaanderen en Nederland, waar de stadsmest wel werd gebruikt en uit de poepton per schip werd afgevoerd. China en Japan kenden ook deze kringloop. Allemaal landen met een hoge bevolkingsdruk met een relatief klein landbouwareaal. Inzamelen was blijkbaar relatief makkelijk en hoge grondopbrengsten aantrekkelijk. Cholera-epidemieën als gevolg van vervuild water leiden tot rioleringen en daarmee kon ook urine en uitwerpselen makkelijk naar zee worden afgevoerd. Van Kasteren meldt nog wel even dat er in Nederland nog een poging gedaan is om met het zgn. Liernur-systeem van vacuüm gezogen buizen tot efficiënt transport te komen. Financieel niet haalbaar, mest was te weinig waard. 

J. van Kasteren "Om de kringloop te sluiten moet de poepton terug" in: VORK september 2022

Vlagvertoon

 Het rapport Remkes is  alom besproken en men kijkt uit of het kabinet het nu integraal overneemt. De omgekeerde vlaggen zijn nog niet opgerold, maar misschien is de lucht al wel ver genoeg geklaard dat een blogpost over het omkeren der vlag (een uit de VS overgewaaid idee dat afgeleid zou zijn van schepen in nood die zo de aandacht wilden trekken) wel kan.

In de serie fotootjes uit Slovenië daarom een oud voorbeeld van het omkeren van de vlag, nog met Nederlandse kleuren ook. In het kasteel van Brezice zagen we een tentoonstelling over de historie waarin een rijtje omvlaggingen van de Habsburgse dubbelmonarchie via koninkrijken in het interbellum en Joegoslavië tot het huidige land. En daarbij deze vlag voor het Koninkrijk Slovenië, Kroatië en Servië en de omkering toen de Serven vooraan in het rijtje wilden Onze gastheer was het ook onbekend en een verklaring is nog niet gevonden. Koninkrijk in nood? Geldbesparing? En waarom moest de volgorde anders?

De lange 20e eeuw

 Enkele weken geleden had The Economist een boekrecensie van "Slouching to Utopia" van J.Bradford DeLong. Het gaat over de historische en vooral economische ontwikkeling van de 20e eeuw. Geschiedkundigen willen de 19e eeuw nog wel eens door laten lopen naar 1914, en spreken dan van de lange 19e eeuw. hoewel, als je hem bij Waterloo laat beginnen, toch ook weer niet zoveel langer was. 
DeLong vindt dat de 20e eeuw het best in 1870 kan beginnen, vanaf dat moment wordt de wereldgeschiedenis bepaalt door de economische ontwikkelingen. Mooi inzicht lijkt me. 

Vanaf 1870 wordt de Malthuisaanse problematiek ondergeschikt door 3 ontwikkelingen: het moderne grootbedrijf, de onderzoekslaboratoria en de mondialisering. 10.000 jaar lang verdubbelde het productieve kapitaal elke 3000 jaar. Vervolgens vedubbelde het na 1500 opnieuw in 370 jaar. En dat begint het met 2% per jaar te groeien ofwel in 140 jaar wordt het 20 keer zo groot. Economische magie. 

Maar het ging wel gepaard met veel disruptie, die zijn uitweg vond in oorlogen. Ook in dit boek moet er blijkbaar weer gewerkt met twee visies: Von Hayek versus Polanyi. Na de oorlog komen die visies dankzij Keynes bij elkaar. Ook nog een mooi citaat van Max Weber: materiele belangen mogen dan treinen over het spoor doen rijden,  overtuigingen zijn de wissel-bedienden"

Het boek is inmiddels besteld, wel erg dik maar voor de winteravonden dan maar. 

Lijstje: Dierenfilms

Een tijdje geleden vroeg een lezeres van deze blog waarom er niet meer zoveel lijstjes werden gemaakt. Wel, hier is er dan weer 1. De animatiefilm Knor won onlangs een Gouden Kalf (sic!) en er zijn meer films met een dier in de hoofdrol. De NRC van 5 oktober besprak de nieuwe film Cow positief en kwam met nog wat voorbeelden. Een lijstje dus:

1.  Knor, de winnende animatiefilm
2. The Cow, voor wie zich wil verplaatsen in de koe
3. Gunda, een ode aan een zeug met die naam en biggetjes op een kolchoz
4. The Turin Horse, over een afgerandseld paard waar Nietzsche niet meer van bijkwam
5. Au hazard Balthazar  over een pakezeltje.
6. EO is de recente remake van Balthazar. 

EoWijers

 Dat was gistermiddag een leuke middag, bij de RCE (raad voor cultureel erfgoed) in Amersfoort.  De aftrap van de nieuwe ronde van de EO Wijers prijsvraag. Met die keer 4 regio's waarvan er een paar waar ik me van oudsher wel betrokken bij voel: de buren van de Rijn-Maas monding (Rotterdam e.o.), Midden-Zeeland en natuurlijk Oostelijk Flevoland. Ja, ook de Achterhoek als vierde is een boeiende, sympathieke regio voor herontwerp. En ik zie uit naar mijn deelname in de jury van de ontwerpen voor Oostelijk Flevoland. Nu maar hopen dat de ontwerpers tijd vinden voor een leuk idee in ronde 1. 

Column: Export geen probleem

 Export van voedingsmiddelen is jarenlang bejubeld maar staat nu in een verkeerd daglcht. Het is de marginale productie die het milieuprobleem veroorzaakt. Maar dat wil niet zeggen dat we naar zelfvoorziening moeten, sterker misschien is meer import van goedkope basisproducten en export van duurzamere producten wel de oplossing. De boodschap gaf ik in een column voor Foodbusiness, het zusje van Boerenbusiness. Zie alhier. 

Zeeuse boeksinaleringen

 Het KZGW stuurde weer een aflevering van zijn periodiek Zeeland met interessante artikelen over de vondst van een zeevarken (een tuimelaar) en hoe dat in de Middeleeuwen werd afgehandeld, over de Vrede van Parijs (volgend jaar 700 jaar opheffing van de grens  tussen Zeeland Beoostenschelde en Bewestenschelde).

En ook wat boekbesprekingen. Voor wie iets met Noord-Beveland heeft is er nu een boek van 5 kg. En Frans de Klerk publiceerde In de polder bij elkander, het levensverhaal van Jan van den Bosch, een zoon van de tweede directeur van De Polder [wat lokaal staat voor de Wilhelminapolder), die niet ouder dan 20 werd maar wel reisde en naar huis schreef. Als hernhutter was de kostschool in Duitsland, hij studeerde in Leiden en trok naar de VS. Voor wie in de directeuren-dynastie van de Wilhelminapolder geinteresseerd is.

Interessantst is wellicht de bespreking van het boek over het werk van Nico de Jong. Als landschapsarchitect is hij de man die verantwoordelijk is voor het inrichten van de ruilverkavelingsprojecten in Nederland als ook Deltawerken projecten als het Veerse Meer. De Jong leerde het vak na zijn MULO-opleiding in de praktijk en een van zijn eerste grote opdrachten was de ruilverkaveling van Walcheren. Maar hij tekende ook voor de Flevolandse IJsselmeerpolders. Hij werd uiteindelijk hoogleraar in Wageningen. Hij botste overigens met de RPD omdat hij suburbanisatie met snelwegen en spoor naar de stad wel een goed idee vond. En de Jonge werkte vooral in laag Nederland. "Achter de IJssel begint Oost-Europa, zo vond hij. Laat Poetin heb boek maar niet lezen. 

En mooi boek naar ik uit de recensie begrijp, met kaarten van al zijn projecten en hedendaagse foto's. Waaruit blijkt dat al zijn werken nogal op elkaar lijken. Het typische ruilverkavelingslandschap. De recensie is van Ad Beenhakker, het boek heet Luisterrijk Cultuurlandschap en is van de hand van Yvonne Horsen-van Santen. Uitgeverij Blauwdruk, Wageningen. 

Bornholm - de vijg

 Afgelopen week was het Deense eiland Bornholm in het nieuws. Bij het eiland, dat nogal oostelijk van Denemarken ten zuiden van Zweden ligt, werden de Nordstream 1 en 2 gasleidingen door een aanslag getroffen. De dader ligt vooralsnog op het kerkhof, figuurlijk althans.

Tip: koop de Bornholm vijgeboom. Verkrijgbaar bij de betere kweker. Een vijg van een zo noordelijk eiland die het in ons klimaat alleraardigst doet, zo is onze ervaring. Wij haalden deze week nog een exemplaar in Boskoop - maken we iemand blij mee.