agrologistiek

Agrologistiek is de kunst om de slakken op tijd en zo goedkoop mogelijk in goede staat bij de klant te krijgen. Op de conferentie waarover ik gisteren al blogde was dat een belangrijk thema. Iemand van Bonduelle kwam namens een business club in Champagne Ardenne uitleggen hoe ze daar in Frankrijk aan werken: in essentie het combineren van transport en opslag van verschillende bedrijven (waarder de slakkenproducent) die in dezelfde regio werken, soms zelfs concurrenten. En het vinden van retourvracht: zo is transport van Bretagne naar Parijs bijna 10 keer zo goedkoop dan van Troyes naar Parijs (dat maar op een derde van de afstand ligt). De route naar Bretagne is drukker (meer concurrentie), er is retourvracht en over korte afstanden telt het dure laden en lossen zwaarder mee, zo vermoed ik.
InHolland lector Woody Maijers hield een vergelijkbaar verhaal uit Nederland. Hij eindigde met een mooie toepasselijke quote van Henri Ford, die niet gering aan het probleem heeft bijgedragen door de auto betaalbaar te maken:

"coming together is a beginning

keeping together is progress

working together is a success"

lijstje: 7 trends in food retail

Op de conferentie over de concurrentiekracht van de Europese Agro-food industrie gaf J.W. Grievink van het EFMI een interessante inleiding over de ontwikkelingen in de food retail. Hij had een mooi samenvattend lijstje van zeven trends in de bedrijfstak:

1. Convenience
2. Care (gezondheidheid)
3. Culinary
4. Conscious (geld verdienen met bv. fair trade of bio door mensen zich schuldig laten voelen)
5. Cheap
6. Choice
7. Concepts of supermarkets (de verschillende retailers concurreren op hun concepten waarin bepaalde leveranciers en private labels passen)

DG Enterprise zet maandag de presentaties op hun website. Daar wijs ik je nog op.

de mond vol

Een paar dagen geen blog, want ik zat met de EU en LNV op een conferentie over de concurrentiepositie van de voedingsmiddelenindustrie en het thema agrologistiek in Den Haag. Komende dagen enkele lijstjes van deze bijeenkomst.

Afgelopen weekend blogde ik over de dorpsshow De Mond Vol. Het huis-aan-huisblad Hart van Holland heeft nu een verslag en de foto's online.

GLB Health Check

We hadden het hier nog niet over de health check deal van vorige week. Het viel mij persoonlijk vanuit een liberaal economische optiek niet tegen: de loskoppeling van subsidie en productie zet door en we geraken langzaam van de melkquota af. De blog CAP Health check biedt meer informatie en opinie, inclusief de conclusie dat de Commissie er nog niet erg in geslaagd is de decoupled payments echt in te zetten voor gespecificieerde diensten: targetted payments. We blijven dus nog even steken in inkomenssteun voor grondeigenaren.

duurzaam uit het veen

Duurzaam is zo'n begrip waar je moeilijk tegen kunt zijn. Maar wie weet wat het is, mag het zeggen. Afgelopen dagen raakte ik in een e-mail discussie met allerlei mestdeskundigen (dat zijn mensen die iets vinden over een teveel aan mest, niet per se verstand hebben van goed mestgebruik).
Speciaal voor hen vertrouw ik mijn geliefde verhaal over het containerbegrip maar eens aan de weblog toe. Ik vertel het het liefst aan buitenlanders die ik na een paar dagen vergaderen over onder andere duurzame landbouw naar Schiphol breng. Als we de Haarlemmermeer in rijden vertel ik ze graag hoe dit gebied tot in de Middeleeuwen een nat veengebied was, in de delta achter de duinen ontstaan. Naar de huidige duurzaamheidsmaatstafen hadden we dat natuurlijk zo moeten laten, maar de Nederlanders waren zo slim er turf uit de halen, dat gebruikt werd voor brandstof in Amsterdam en niet gering aan de groei van de stad heeft bijgedragen. Het was de olie van de Middeleeuwen: een goedkope brandstof die onherroepelijk werd uitgeput. Goed dat we dat gedaan hebben, want niet alleen hielden we er een internationale stad aan over, maar ook een meer dat voor goedkoop watertransport tussen Leiden en Amsterdam zorgde. En die turf zou nu nauwelijks meer te verkopen zijn, zeker niet als brandstof. Zoals ze bij Shell zeggen: de steentijd is niet opgehouden door een gebrek aan stenen.
Er kwam een moment dat de Haarlemmermeer gevaarlijk werd bij storm, het water sloeg steeds meer grond weg en de bodem leek als landbouwgrond veel interessanter dan de vis in het meer. Engelsen werden ingehuurd met stoommachines (als je veel tijd hebt kun je even langs de Cruqius rijden) en het werd Graan voor Visch. Een duurzame ontwikkeling, hoewel de vissers daar anders over dachten.
Ook de rest is historie: een eeuw geleden zochten mensen een weiland om met vliegtuigen te spelen, dat werd een luchthaven en de relatief goedkope akkerbouwgrond werd een vliegveld. Vervolgens wilden mensen en kantoren dicht bij een vliegveld zitten en nu wordt de polder volgebouwd.
Velen hebben moeite die laatste stappen een duurzame ontwikkeling te noemen (hoewel het dat m.i. wel is), maar hadden we dus maar met dat veen moeten blijven zitten? Ik betwijfel het. Meestal zwaai ik mijn hooggeleerde gasten uit met het verzoek er op hun vliegtocht naar huis eens over na te denken hoe je nu duurzaamheid interpreteert en me bij aankomst het antwoord te mailen. Dergelijke mails hebben me nog niet bereikt, maar wellicht is de in-flight service interessanter dan mijn puzzle.
Tot slot: economen hebben het op dit terrein relatief makkelijk. Ze denken marginaal en vinden een nieuwe situatie die beter is dan de oude een vooruitgang, een stap die je moet nemen. Met de zekerheid dat die oplossing veroudert of ook weer nadelen zal blijken te hebben. En dan vindt de mensheid wel weer een nieuwe oplossing, of niet - en verarmt. De toekomst kunnen we niet echt kennen, we handelen in grote onzekerheid en dat is misschien maar goed ook.

Rottebommel 2

Mijn kandidatuur voor het burgemeesterschap van Zuidplas en de naam Rottebommel (zie de blog van gisteren) hebben niet lang stand gehouden. Vandaag waren in het Dorpshuis van Zevenhuizen de video-opnamen voor het lokale programma "De Mond Vol", waarin we onthulden dat het om een publiciteitsstunt ging om dit praatprogramma te lanceren.
Van de hoofdredacteur van Hart van Holland begreep ik dat mijn debuut als acteur geslaagd is, en dat er meer mensen dan ooit het You Tube videootje op hun site hadden bekeken. Het heeft dus zijn werk gedaan. En dat het de lokale democratie weer wat helpt doordat het de meningsvorming bevorderd.
Leuk initatief trouwens zo'n door vrijwilligers gemaakte Paul&Witteman-achtige talk show. Zo maakte ik er kennis met iemand verderop uit de straat die als hoogleraar economie zijn licht liet schijnen over de kredietcrisis (the worst is yet to come). En de leider van het quizonderdeel in De Mond Vol blijkt in het dagelijks leven zich bezig te houden met stad-land relaties en enkele van de LEI projecten ten zuiden van Rotterdam te kennen. En zo draagt zo'n programma bij aan de sociale samenhang.
Ook interessant hoe dit draait op vrijwilligers die zich mengen met professionals uit de pers die in eigen dorp ook wel aan zo iets willen helpen zonder hun gebruikelijke vergoeding en hoe dit leidt tot een professionaliteit die ook weer commercieel interessant is voor bijvoorbeeld een lokale bladenuitgever om te sponsoren. Zo krijg je innovatie en zie je de economie in het dagelijks leven aan het werk.

Rottebommel

Zevenhuizen_Moerkapelle fuseert met Moordrecht en Nieuwerkerk aan de IJssel. Tot Zuidplas, naar de aanleiding van het fusieproces. Niet iedereen wil in een plas wonen. Geruchten gaan dat er een nieuwe burgemeester komt die aan de Rottedijk (zie foto) wil wonen (wat ik me kan voorstellen maar wel jammer van een beschermd landschap) en met verwijzing naar Maarten Toonder voorstander is van de naam Rottebommel.
Een interview staat online. Verder geen commentaar.

waterschapsverkiezing

Een tikje rare verkiezing is het wel, die voor het waterschap. Ons oudste democratische orgaan, maar de democratie leeft niet erg meer. Het is net als bij de bridgeclub, we zijn al blij als iemand zijn tijd in het bestuur wil steken en het is toch vooral technisch management, geen politiek.
We willen helemaal geen gebekvecht over de hoogte van de dijk, en al helemaal niet met een liberale, socialistische of confessionele insteek. Maar zelfs daar is al nauwelijks debat over.
Ga toch maar even stemmen. Een democratisch recht is ook een plicht. En je kunt er ook nog plezier aan beleven en leert jezelf kennen op de website kieskompas, zo merkte ik: moeten mensen die lager wonen ook meer betalen dan zij die hoger wonen? Zijn de sloten er voor de waterafvoer of voor de natuur? Mogen muskusratten gedood om droge voeten te houden?

schoolfruit

Ik lust geen melk. Ik vermoei je daar mee omdat het komt door het verplichte schoolmelkprogramma in de jaren zestig. Een idee uit het Europees landbouwbeleid: melk was goed voor kinderen en er was genoeg, zo niet teveel van.

Het ging mis omdat het wel eens in de zon buiten stond, en zo heb ik een keer bedorven melk gedronken. Dat leidt tot overrreactie, temeer daar er strikt op toegezien werd dat we elke dag ons flesje leeg dronken. zodat ik het nu niet meer door mijn keel krijg. Het leidt ook tot een zeer liberale opvatting over de rol van de overheid: we kunnen zelf wel bepalen wat we willen eten.

Dat alles maakt me dus wat kritisch op ongetwijfeld goed bedoelde acties om de afzet van fruit op scholen veilig te stellen. Ik moest daar aan denken toen ik vanavond de NRC las.

Die gaf nog een reden vraagtekens bij dergelijke EU programmas te zetten. Alan Matthews, hoogleraar landbouweconomie van het Dublinner Trinity College, die ik ken als medebestuurslid van de EAAE, werd vanavond in de NRC geciteerd als tegenstander van het EU schoolfruit programma.

Hij wijst op het subsidariteitsbeginsel: schoolbesturen kunnen zelf wel uitmaken of ze gratis fruit willen verstrekken of niet, resp. de kids verplichten dat op school te nuttigen. Waarom moet dat centraal vanuit Brussel. En als de EU wat wil doen om de fruitconsumptie te verhogen, kunnen ze beter de bescherming aan de EU grens afbreken, zo stelt Matthews: dan daalt de prijs van het spul.

Niet nog meer Opeltjes

Vanochtend deed ik er twee uur over om in Wageningen te komen - waar normaal een uur meer dan genoeg is. Overal om me heen auto's, soms 6 rijen dik. Zonder aanwijsbare reden behalve dat het donker was. Ergeniswekkend was vooral het feit dat verschillende sprekers op de autoradio beweerden dat de Europese autofabrikanten gesteund moeten worden om nog meer blik op de weg te brengen.
Dat lijkt me nu niet de bedoeling. Het is verleidelijk om in de teruglopende economie bedrijven te gaan helpen, maar als we daar nu al mee beginnen op die schaal dan is het straks echt onbetaalbaar. Recessies zijn er om misgroei te corrigeren en overcapaciteit af te bouwen. Productiefactoren arbeid en kapitaal kunnen dan elders aan de slag.
Als het om nertsenbedrijven zou gaan waar de vraag naar bont met 30% zou teruglopen, dan zouden veel parlementariers (als ik de stemming zo beluister) al gauw van mening zijn dat helemaal geen steun nodig is, men wilde de sector toch al inkrimpen. Er zitten blijkbaar ook nog voordelen aan de recessie.
Ook aan auto's hebben we geen gebrek. Wel aan wegen om ze op te laten rijden, of aan bussen en buschauffeurs, desnoods aan zeer milieuvriendelijke auto's. Een recessie is er om sommige zaken af te bouwen en andere te versterken. Bijvoorbeeld door overheveling van productiefactoren van de autoindustrie naar de zorg of het onderwijs. Het is verstandig de economie in de benen te houden, maar niet om herstructurering te voorkomen. Opeltjes genoeg, zeker in de ochtendspits.

Concurrentiekracht

Ondernemers in de voedingsmiddelenindustrie en anderen die geinteresseerd zijn in het thema concurrentiekracht (dat met de recessie wel hoog op de agenda zal blijven, komend jaar) en wat we er aan moeten doen om die kracht te verbeteren, kunnen zich aanmelden voor een conferentie eind volgende week in Den Haag. Georganiseerd door de EU en LNV. Ik hou er op dag 1 een verhaal dus heb belang bij een volle zaal, en ik begreep dat er nog wat plaatsen zijn.

De foto is niet fort Europa en ook niet de plaats van de conferentie in Den Haag, het is kasteel Westhove op Walcheren.

verstopt platteland

Het platteland is in het westen van Nederland onvindbaar geworden. Je hoort het vaak en meestal merk ik dan op dat dat een typische visie vanaf de snelweg is. Wegen worden vol gebouwd, maar als je met de fiets 5 km uit de buurt van een doorgaande (snel)weg blijft, of je pakt het vliegtuig dan zie je nog ontzettend veel groen.
Wat geen reden is om het te verkwanselen, maar steekproeven moet je representatief nemen en niet alleen vanuit de auto. De treinreiziger heeft al weer een heel ander beeld.
Vandaag had ik toch even het gevoel dat ik mijn recalcitrante mening moet bijstellen. Ik moest op een bijeenkomst zijn in de Boerinn, een recreatieboerderij in Kamerik. Het was de eerste keer dat ik naar een lokatie moest (notabene langs de oude doorgaande weg tussen Woerden en Utrecht) waarbij me sterk werd afgeraden een navigatiesysteem te gebruiken en de ANWB-borden "Kamerik" te negeren. Ik dacht nog even dat het een vorm van reclame was ("bij ons ben je echt uit de bewoonde wereld"), maar dat bleek niet het geval.
.
Nieuw inzicht: juist op het echte platteland werken de TomToms en ANWB-borden. Maar in metropolitaine landschappen kunnen plattelandsgelden nog nuttig worden ingezet om het platteland ook bereikbaar en vindbaar te maken. Misschien kunnen ANWB en TomTom met succes ook een beroep doen op de plattelandsfondsen. Of op de fondsen voor multifunctionele landbouw - wat hebben we er aan als je ze niet kunt vinden.

Guus

Een paar dienstmededelingen vandaag. Allereerst zijn er een paar mensen die mijn mindmap van gisteren niet leesbaar vinden. Kan kloppen, maar groter lukt niet in dit pakket. Sorry on behalf of Google. Of je download de figuur en dan kun je hem in een ander pakket openen of je stuurt me even een mailtje (kjpoppe@hccnet.nl) en je krijgt hem. Uit voornamen kan ik helaas geen mailadressen afleiden!
En verder zal ik op verzoek proberen de weblog te linken aan Guus. http://guus.net is web2.0 blog rond plattelandsontwikkeling. Geen idee waar de naam voor staat (Guus is het zeeuwse woord voor kinderen, of misschien refereert het aan G. Flater), maar het ziet er leuk uit.

Eigenlijk ben ik dit bloggen begonnen om mijn eigen aantekeningen vast te leggen, de computer doorzoekt makkelijker dan de oude systeemkaartjes. Ik bedenk de stukjes meestal in het woon-werkverkeer en probeer ze een beetje van het werk gescheiden te houden. Vandaar dat ik meestal niet al teveel inga op verzoeken zaken ook elders weer te uploaden. Voor je het weet zijn het geen luchtige aantekeningen meer maar worden het verhandelingen waar mensen zich op gaan beroepen. Maar voor Guus maken we dus een uitzondering. Zodra de site uit het onderhoud is krijgen jullie er ook een fotootje bij.

Regionaal eten

Regionaal eten is in. Kookboeken over locale gerechten vliegen de winkel uit. Eerder deze week blogde ik al over Michael Pollan zijn visie dat we naar regionale sunfood landbouw moeten. Ook interessant is een boek van Harry Donkers en Victor Immink "Regio's om van te smullen" dat de ervaringen uit het Overijsselse Vechtdal in perspectief plaatst.
Van dat mooi uitgegeven boek vond ik vooral die Vechtdal case interessant. Grote veranderingen gebeuren niet in 1 keer, maar duidelijk gaat het hier om met trial and error steeds weer nieuwe veranderingen en veranderingetjes door te zetten. Het boek zette me ook aan tot verder nadenken over dit populaire verschijnsel van regionale landbouw, dat vaak wordt neergezet als tegenstelling van de globalisering. Dat is me veel te simpel.

Zo zijn er zogenaamde regionale producten die over de hele wereld worden gevlogen. Donkers en Immink geven het voorbeeld van de Goudse Oplegkaas, een veenweidekaas die op houten planken wordt gelegd om langdurig te rijpen en vervolgens door de drie boeren die dit (nog) doen wereldwijd wordt afgezet. Dankzij de globalisering en de daaruit voortgekomen welvaart, denk ik dan. Het omgekeerde komt ook voor: onder het Vechtdalmerk worden ook Shi-take paddestoelen verkocht, toch echt een Japanse paddestoel ook al wordt die op locaal eikenhout geproduceerd en in het nabije Zwolle afgezet.

Verder is het landschap belangrijk in een regionaal concept, maar dat is vooral ook van belang vanwege het inkomend toerisme, dat weer gestimuleerd wordt door de hogere welvaart. Overigens is in het Vechtdal dat landschap wel van groot belang, maar is het nog niet zo simpel om de kosten daarvan terug te verdienen door de regionale luxeproducten ook te slijten aan de Rotterdamse bezoekers van de stacaravans en huisjes, en al helemaal niet als ze weer terug in de stad zijn. Marktonderzoek wijst uit dat het hier niet om een grachtengordelpubliek gaat dat wil pronken met een Oplegkaasje.

Oorzaak

De globalisering zal best eeen gevoel van ontheemding oproepen dat sommige mensen tot een meer locale of regionale blik aanzet. Al heel lang kennen we in de marketing het zgn. Schooler effect: zet bij een willekeurige kist tomaten "Uit Zweden" en ze worden in Zweden beter verkocht dan dezelfde kist ernaast. Een veel groter effect van globalisering is dat het via industrialisatie van de sector en schaalgroottevoordelen tot welvaart leidt, die ook meer vraag naar landschap (dat schaarser wordt) en luxe (smaakvolle) producten tot gevolg heeft. Tegelijkertijd raken sommige boeren in dat proces gemarginaliseerd (kunnen niet in omvang meegroeien) en zoeken andere bedrijfsstrategien, wat tot potentieel aanbod van landschap en traditionele producten leidt. En zo nemen vraag en aanbod naar regionale producten toe.

Daarbij blijft het een divers landschap van producenten en consumenten, met luxe producten die over de hele wereld gaan (Goudse oplegkaas), speciale producten voor locale foodies (de Shi-take) en mensen die in het kader van het terugdringen van transport graag willen dat meer Overijsselse aardappelen in Overijssel worden verkocht. Het doet me denken aan de biologische landbouw waar je ook een reeks van motieven vindt bij consumenten en producenten die na verloop van tijd hun eigen arrangementen en afzetkanalen kiezen.

En wil je echt de supermarkten in bv Salland vooral wil bevoorraden met Sallandse producten, dan zal er nog heel wat moeten veranderen in de ICT, logistiek en bedrijfsvoering van de supermarkten. Hier en daar wordt daar wel mee geexperimenteerd, maar de ICT moet nog fors doorzetten en het transport erg veel duurder worden wil zo'n ontwikkeling echt tot bloei komen. Tot die tijd proberen we onze mind erover nog te ordenen:

Harry Donkers en Victor Immink: Regio's om te smullen. Landwerk ISBN 978-90-77824-07-8

circusdieren

In het dossier dierwelzijn zijn de circusdieren toch een beetje de kanarie uit de kolenmijn. Een early warning system of leading indicator voor wat de andere dierhouders misschien ook nog te wachten staat.

Vandaag werd me duidelijk dat het onderwerp ook de lokale politiek beroert. In Dronten kreeg de lokale democratie een infuus door een burgerinitiatief dat voor een overvolle en sterk verjongde raadzaal zorgde.

Niet dat er een circus in aantocht is, en bovendien blijk je dat niet eens te kunnen verbieden. Resteert het schrijven van een brief naar Den Haag - maar daar had de Raad weer geen zin in. Heeft de gemeente eindelijk een burgerinitiatief en dan kan er nog geen briefje af. Ik ben niet tegen circusdieren net zoals ik niet tegen dressuurpaarden ben, maar waarom zou je ze lokaal niet mogen weigeren als je er wel tegen bent? Dat lijkt me wel een briefje waard.

een kleine wereld

Er wordt wel eens beweerd dat het tot de Zeeuwse eilandcultuur behoort om van mensen meteen te achterhalen dat 'die er een van die van die is'. Ik moest er vandaag even aan denken toen ik in Brussel vergaderde en iemand tegenkwam die delen van zijn jeugd had doorgebracht op een Zuidbevelandse boerderij waar we onlangs logeerden. En bij thuiskomst zo net, lag er een mailtje van de eigenaar van de boerderij of we nog wat in het electronische gastenboek wilden schrijven. En zo vul je ook weer je eigen weblog op een drukke dag.

tegen de rijksoverheid

Ik ben tegen de rijksoverheid. Niet tegen het rijk - onze belangrijkste klant dus dat zou onverstandig zijn - maar tegen de letter rijksoverheid. Voor wie het ontgaan is: het rijk heeft een eigen lettertype laten maken, dat 'de rijksoverheid' heet. Dat lijkt me nou een slecht idee.
Het begon met het ontwikkelen van een nieuw logo voor het rijk. Blijkbaar voelen ze zich gesandwiched tussen de EU en de provincies en was het na alle verzelfstandigingen ook voor het rijk zelf niet meer zo duidelijk of het CBS, de AID, de VWA of de Autoriteit Financiele Markten er nu wel of niet meer bijhoorden. En dus werd er een nieuw logo ontwikkeld.
Daar kan ik nog wel waardering voor opbrengen. Het ziet er aardig uit, je bespaart er inderdaad allerlei logo's van ministeries mee uit, het geeft wat meer groepsgevoel en hopelijk minder verkokering en naar verluid zou het maar 60.000 euro hebben gekost. Voor dat bedrag stel je je dan voor dat een ontwerper de geschiedenis van de leeuw heeft uitgeplozen, met focusgroepen in Artis heeft gebrainstormd, op schets-reis naar het Krugerpark is geweest en een paar presentaties heeft gehouden.
Maar dat zijn natuurlijk niet de echte kosten. Die worden gemaakt in al die ambtelijke groepen die gaan zitten vergaderen over de invoering, en het feit of het nu ook voor het CBS, de AID etc moet gelden. In de tijd die ze ook hadden kunnen besteden aan statistieken maken, boeven vangen, belating innen of wat dan ook.
Enfin, dat mag dan nog een geslaagde actie worden genoemd, het lettertype de rijksoverheid vind ik een megalomaan idee. Alleen al in dit blogpakket zitten 8 lettertypes, in Word een veelvoud en daarvan zou er geen goed genoeg zijn? OK, dat je als overheid niet kiest voor de Helvetica of de Georgia, dat kan ik begrijpen als je af en toe een briefje naar Putin moet sturen (hoewel het een mooie europese gedachte is om met de Zwitsers de Helvetica te delen). Maar dan blijven er nog tientallen over.
Nou begrijp ik als manager ook wel dat als ministerie A lettertype X heeft, en ministerie B het type Y dat dan voor een gezamenlijke letter X en Y afvallen en je Z moet kiezen. Maar ook die moet nog wel te vinden zijn in de standaardletters. Ik weet het - met de moderne software ontwerp je in een paar dagen je eigen lettertype. De kasuitgaven zullen dus wel beperkt zijn.
Maar daar zitten de kosten niet in. Die gaan straks ontstaan bij al die mensen die een document met een lettertype krijgen toegestuurd dat ze zelf niet hebben.
In de jaren 90 koos de organisatie waarbij ik werk ook voor een letter die niet iedereen gebruikte, de Frutiger. Wel een standaardletter, maar van de B-categorie. Nog heden ten dage open ik oude files en moet ik een melding lezen en wegklikken waarin powerpoint of excel meldt dat ze overschakelen op een andere letter. Dat zijn de echte kosten van een eigen letter.
Maar misschien moet ik maar berusten in het feit dat er toch vooruitgang lijkt te zijn. In de jaren tachtig had een Goudse softwaremaker (Multihouse als ik me niet vergist), zelfs enkele ministeries er van overtuigd dat ze een eigen tekstverwerker nodig hadden. Papyrus heette het programma. Het was niet slecht (het had zelfs een leuke functietoets om letters om te zetten) maar al bij de invoering bleek de markt met WordPerfect iets veel beters te hebben. En tekstverwerking op ministeries bleek toch niet zo anders dan tekstverwerking in de rest van de wereld. Een eigen tekstverwerker - hoe verzin je het. Een eigen lettertype - waar is dat nu voor nodig.

adviezen aan Obama

Wie vindt dat er wat in de wereld moet veranderen, richte zich tot de nieuw verkozen Amerikaanse president. Er circuleren heel wat open brieven en blog-adviezen. Ik selecteer er hier twee die passen in wat ons hier bezig houdt. Harvard blogger Greg Mankiw komt met het per definitie zinvolle advies om naar economen te luisteren en wat Republikeinse ideen over te nemen voor de economie.

Voedselauteur Michael Pollan kwam al half oktober in de New York Times met een mooi stuk "Farmer in Chief". Mooi in de zin van een goed opgebouwd betoog, dat me tot nadenken stemt: wat klopt er van en wat niet? Zijn belangrijkste uitgangspunt is de energieprijsstijging die in zijn ogen leidt tot het failliet van de industriele landbouw omdat die helemaal op olie en chemie is gebaseerd (er gaan meer kilojoules energie in dan uit) en terug moet naar regionale voedselsystemen gebaseerd op zonneenergie.

Om een of andere reden vermoed ik dat deze sun-food economie er toch voorlopig niet komt, en niet alleen omdat de olieprijs nu weer 60 dollar is en ik ananas wil blijven eten. Maar het is een stimulerend essay om na te denken waarom dan niet - ik denk vanwege de arbeidskosten en economies of scale. Maar dat is ook maar een gevoel.

lijstje: 25 opstapjes voor de kredietkrisis

Een lijstje van 25 stappen die leiden tot de huidige kredietkrisis, zoals in verhaalvorm verteld in The Economist van 18.10.2008: Link by Link - a short history of modern finance:

1. 1971: Nixon besluit om de dollar los te koppelen van het goud in de Bretton Woods standard om zo een crisis af te wenden die ontstaat door het grote handelstekort mede als gevolg van de Vietnamoorlog
2. En dus ziet een voormalige jurist (Leo Melamed) in 1972 in Chicago een business in currency futures - termijnmarktcontracten voor valuta. Dertig jaar later is dat uitgegroeid tot complexe derivaten
3. In datzelfde Chicago zweren de vrije markteconomen onder leiding van Milton Friedman het gedachtegoed van Keynes af en verklaren vrije markten tot zaligmakend, waarmee ze een ideologische basis voor Reagan en Tatcher bieden.
4. Door de zwevende valuta zijn kapitaalcontroles niet echt meer nodig en de VS en VK schaffen ze dan ook af, met stijgende munteenheden en recessies in begin tachtiger jaren tot gevolg; de EU probeert in het Europees Monetair Systeem nog wat te schuilen.
5. Het echte gevolg ervan is dat institutionele beleggers zoals verzekeraars en pensioenfondsen hun geld over de wereld kunnen sturen.
6. Dat betekent dat de kleine marketmakers (hoekmannen) op de beursen met hun relatieve hoge marges onder druk komen, met als gevolg internationale concurrentie en liberalisering van aandelenbeursen (zoals de Big Bang in Londen, 1986).
7. Grote internationale handelaren betreden de markt en halen hun inkomen niet meer uit de marge maar moeten ook met eigen kapitaal gaan handelen. Om vermogen binnen te halen geven ze hun maatschapstructuur op en fuseren o.a. met commerciele banken. In de VS buigen de instituties mee door de Glass-Steagall wet af te schaffen, die fusies van handelsbanken en investeringbanken sinds de 1929 crash verbiedt.
8. Handelsbanken vinden dat interessant omdat retailbanking duur is (kantorennetwerken, automatisering) en bedrijfsleningen een zeer concurrerende business is met lage marges.
9. Een en ander wordt allemaal in de kaart gespeeld door de goed draaiende economie, met korte kleine recessies, de dood van de inflatie en veel liquiditeit.
10. De Chigaco economen komen ook met doorbraken rond de optie-theorie: Fischer Black en Merton Scholes. Dat wordt de basis om risico's apart van een prijs te voorzien en te verhandelen.
11. En in 1973 opent in datzelfde Chicago dan ook de Optiebeurs.
12. De komst van de computer maakt het berekenen van beweeglijkheid en optiewaardes veel gemakkelijker en zelfs voor particulieren toegankelijk.
13. Vanuit het risico-management wordt de swap bedacht: arbitrage door in de ene valuta te lenen en in de andere uit te lenen, zodat obligatiemarkten nog internationaler werden en de kosten van lenen naar beneden konden.
14. Van de valuta-swap was het een kleine stap naar de rente-swap: ruilen van producten met een variabele en een vaste rente.
15. En eindigde de laatste jaren bij de credit-default swap waarin het rente-risico en het faillesementsrisico worden gesplitst en apart verhandeld.
16. Als ook in 'securisation', verzekering, waarbij leningen in bundels worden verpakt en verhandeld, zodat in principe risico's worden gespreid. Vooral amerikaanse hypotheken leenden zich daartoe.
17. Met als gevolg meer groeimogelijkheden voor banken, die nu niet meer van de retailbesparingen afhankelijk waren voor de financiering van hypotheken.
18. termijncontracten, opties en swaps zijn allemaal producten waarin een kleine investering grote rendementen oplevert, en dat maakt het voor toezichthouders erg lastig een beeld te krijgen van het risicoprofiel van een onderneming.
19. Dat bleek in de 1987 crash toen portefeuille verzekering (portfolio insurance) via index-futures leidde tot een neerwaartse spiraal en daarna de introductie van 'circuit breakers'. Ook de junk bond markets en de Amerikaanse savings- and loancrisis zorgden voor hoofdpijn.
20. En in de jaren 90 zorgden de afgeleide producten voor grote problemen bij lokale overheden als Orange County, Californie, vanwege ondeskundig gebruik.
21. Al deze gevallen werden geinterpreteerd als individuele gevallen van mismanagement of fraude (Baring Brothers) en de noodzaak voor meer en geintegreerder toezicht - maar niet als een spijker aan de doodskist van deregulering.
22. De banken richten zich in het Basel akkoord op de mogelijkheid dat grote leners bankroet zouden gaan, zonder genoeg kapitaal. Maar het was ook een prikkel om veel activa buiten de balans te houden, via securisatie, specifieke investeringsvehikels en de credit default swaps
23. De politiek, m.n. in de VS, zette banken aan meer risico's te nemen in hypotheken, met name ook via Freddy Mac en Fannie Mae. Waarmee ook een situatie ontstond, maar meer kopers en dus stijgende prijzen, met de noodzaak van nog meer risicos die via securisation werden doorgeschoven naar de markt.
24. Lenen op basis van hogere huizenprijzen en credit cards zou tot inflatie hebben geleid, ware het niet dat door de ICT en globalisering (China, India) de prijzen laag bleven.
25. En de overheden (New York, Londen, Frankfurt) hadden ook belang bij financiele centra als booming industry.

En daar zitten we dan. Zoals The Economist constateert: "Liberalisation happened for many reasons. Often regulators were simply trying to catch up with the real world - for instance, the rapid development of offshore markets. In addition, deregulation provided things that voters wanted, such as cheap loans. Each financial innovation that came along became the object of speculation, thas was fuelled with cheap money. Bankers and traders were always one step ahead of the regulators".

Deregulering heeft een hoop bijgedragen aan de welvaart in de afgelopen jaren. Meer dan dat het schade gedaan heeft. We hoeven dus geen 25 stappen terug. Maar een paar wel. De vraag is welke.

Paul Krugman

Halverwege de toekenning en de uitreiking staan we hier nog even stil bij de Nobelprijs voor de economie van dit jaar, die naar Paul Krugman gaat. Zijn bijdrage aan de theorie kun je -zoals The Economist deed- uitleggen als een nieuwe verklaring waarom het in de Randstad 's nachts volop verlicht is, en op het platteland rond Uithuizermedum donker.
De standaard theorie daarvoor is (of was) het zogenaamde 'spill-over' effect: bedrijven clusteren bij elkaar omdat ze dan profijt hebben van gezamenlijke voorzieningen (onderwijs, beschikbaarheid van personeel) en ze van elkaar leren (de medewerkers komen elkaar tegen in de kroeg, praten over hun werk en daar heb je wat aan).
Die effecten zijn nogal lastig te meten, en daarom kwam Krugman met een simpeler verklaring: schaalgrootte (economies of scale): als bedrijven groter worden dan dalen de kosten per eenheid product, en daarom gaan ze daar zitten waar veel mensen wonen. Het spillover effect van een bedrijf is dus dat zijn werknemers nieuwe consumenten voor andere bedrijven in de regio zijn, een voordeel dat ook gerealiseerd wordt als ze niet in de kroeg gaan zitten. Vandaar het lege platteland en de volle Randstad.
Als je dat koppelt aan de internationale handelstheorie -zoals Krugman deed- dan komt het voordeel van internationale handel dus niet zozeer uit specialisatie maar uit schaalgrootte. Waarmee meteen een ander probleem is opgelost: niet alle auto's worden in Frankrijk (of Duitsland) gemaakt [wat je op basis van specialisatie mag verwachten], maar er worden VWs en BMWs naar Frankrijk geexporteerd, en Peugots en Citroens naar Duitsland.
Dat laatste komt dan weer omdat consumenten van varieteit houden. Als dat niet het geval zou zijn, zou je op basis van de schaalvoordelen bij 1 onderneming eindigen (de mededingingsautoriteit zou dan natuurlijk al ingegrepen hebben).
Lijkt simpel allemaal, er is nog wel wat wiskunde en ander werk voor nodig voordat je echt een Nobelprijs krijgt, maar een goed idee is alleen een goed idee als je het ook in normaal Engels kunt uitleggen.

The Economist, Economic Focus 18.10.2008

CHU

Op deze zondag even aandacht voor de CHU - de Christelijk Historische Unie, voor de jeugd: een voorloper van het CDA. Ik kom uit een CHU milieu en een paar weken geleden las ik er in de Volkskrant een leerzame beschouwing over. Vandaar, en dan kan die krant ook de prullebak in.
De CHU was niet zozeer een politieke partij maar een atypisch, losjes georganiseerd, verband van kiesverenigingen zonder een strak politiek programma of interne discipline.
Bart Jan Spruyt schreef daar in het bewuste artikel over: "De CHU was eigenlijk een netwerk van kringen die door een eigen sfeer en stijl, omgangsvormen, en gekoesterde waarden en tradities bijeen werd gehouden. In de CHU was belangrijker wat voor soort mens je was dan hoe je over van alles en nog wat precies dacht".
Het was geen emancipatore partij en er was afkeer van verzuiling. Het algemeen belang diende in de ogen van de CHU leden te domineren boven groepsbelangen. Het was zowel een partij voor de oude elite (veel dubbele namen en jonkheren) als voor het gewone volk. Maar alsjeblieft geen "gereformeerde geldingsdrang of socialistisch gedram" zoals Spruyt schrijft. Niet de overheid maar de moraal bepaalt de toekomst en vandaar ruimte voor ruimdenkendheid en nonchalance. Vanuit die cultuur was er geen gedetailleerd verkiezingsprogramma, CHUers waren vrij en onverveerd in eigen oordeel, geen partijdiscipline, geen stemvee en prinicpieel dualistisch.
Het wordt tijd dat die beweging weer eens aan invloed wint.

Bart Jan Spruyt: CHU was voor de oude elite en het gewone volk in: Volkskrant 23.10.2008; op de foto het stadhuis van Bergen op Zoom.

arbeidskosten doorslaggevend

Enkele van mijn collegaas bij het LEI brachten ontwikkelingen in de Nederlandse landbouw sinds 1950 in beeld. Voor liefhebbers van de lange trends een must.
En aanbevolen aan beleidsmakers die invloed willen hebben op de ontwikkeling van de agrarische structuur: dat is voor hen verre van simpel; je kunt dan nog het best forse volume maatregelen nemen zoals het instellen van quota of het opkopen van productierechten. Of hele forse investeringsstimulansen.
Het is vooral de gestegen welvaart in Nederland en daarmee de hogere arbeidskosten en de samenhangende mechanisering geweest die de structurele verandering (minder bedrijven maar wel veel groter) heeft bepaald.

C. van Bruchem en H.J. Silvis (eds): Agrarische structuur, trends en beleid. LEI 2008

Draaien op stijgende grondprijzen

Lage grondprijzen lijken aantrekkelijk voor uitbreiders, maar stijgende grondprijzen zijn belangrijker als motor voor de Nederlandse land- en tuinbouw.
We zijn gewend naar inkomens te kijken, en laten vermogensontwikkeling vaak buiten beschouwing. Onterecht vind ik, en daarom hou ik een verzameling van inzichten bij die mijn stelling onderbouwen dat je de land- en tuinbouw pas echt economisch goed begrijpt als je ook naar de vermogenskant kijkt.
In het Agrarisch Dagblad van 31 oktober staat een verhaal over de problemen van de tuinbouwbedrijven in Emmen dat in dat kader boekdelen spreekt: "Het belangrijkste verschil tussen bedrijven in het Westen en in het Oosten: de grondprijs. De waardestijging geldt in de vorm van eigen vermogen als een belangrijke motor van de tuinbouw omdat de investeringscapaciteit groeit. Dat effect ontbreekt in Erica en Klazienaveen".
Ofwel, zonder vermogensstijging als rendementsfactor is je concurrentiepositie een stuk slechter.

Ag.Dagblad 31.10.2008 "Pijnlijk failissement voorkomen'

Liever vandaag dan morgen

Op uitnodiging bezocht ik vanochtend een interessante lezing. De Harvard hoogleraar David Laibson presenteerde op de Wageningse Berg voor een select gezelschap zijn onderzoek. Samen te vatten onder de titel 'tomorrow is another day'. Economen weten al lang dat de mens meer belang hecht aan wat we nu aan inkomen of nut realiseren, dan aan wat we morgen aan inkomen of nut realiseren. Daarom rekenen we rente: vandaag telt zwaarder dan morgen.
Laibson gaat een stapje verder, en stelt dat er tussen nu en straks een enorm verschil in voorkeur is, maar dat morgen of overmorgen weinig uitmaakt. Op korte termijn is de rente dus heel hoog (betalen we ook met plezier op credit cards), op de lange termijn bijna nul. Bij de keuze nu een half, of over een kwartier een heel stuk vlaai, kiezen veel mensen voor nu een half stuk. Maar bij de keuze morgen om 11.00 uur een half stuk of om 11.15 een heel stuk, kiest bijna iedereen een heel stuk op een iets later moment.
Hij ondersteunt zijn theorie met metingen aan de hersenen (een geliefde methode nu die machines goedkoper zijn geworden): op de korte termijn regeeert de emotie (net als bij dieren) en voor de lange termijn zetten we het analytische deel van de hersenen in. Betekent ook dat als je die analytische wat te doen geeft (bv. een lang nummer onthouden), dat dan de emotie regeert. Daar zijn mooie proefjes over.

Breng het huishoudboekje terug
Vanuit deze inzichten is het dus erg belangrijk dat de transactiekosten aan het begin van de beslissing erg laag zijn. Liever mensen automatisch in een pensioenplan mee laten doen met recht op eruit stappen als je wat doet, dan andersom. Of liever mensen bij ontvangst van hun rijbewijs verplichten een besluit over orgaandonatie te nemen, dan ze te bewegen via 'sweet talk' reclame dat te doen. Een beroep op het analytisch vermogen werkt so wie so slecht: als je het in de hersenen druk hebt regeert op korte termijn immers de emotie en die moet het vooral hebben van de situatie waarin je je bevindt - zonder nadenken wegspringen voor de auto die op je afkomt en meer van dat soort werk. De situatie doet er dus erg toe: wie zonder veel nadenken besluit, is ook gevoelig voor een foute framing van een probleem en denkt niet aan de opportunity cost of de langere termijn.
Het is in de mode om onderscheid te maken tussen de burger ("dierwelzijn moet") en de consument ("kiloknaller in de winkelwagen") en het onderzoek van Laibson is een van de verklaringen dat dit gedrag uiteen loopt. (Een andere is dat ik ook voor beter openbaar vervoer ben en er dan wel van gebruik wil maken, maar niet zo gek ben om nu alvast maar bij de halte te gaan staan).
Wie zijn personeel dus gezond wil laten eten, moet ' s ochtends even electronisch laten intekenen op de menu's. Wie zelf gezonder wil eten moet na het ontbijt een boodschappenlijstje maken, en vooral niet druk, nadenkend over de dag en hongerig om zes uur de supermarkt binnenlopen. Wat dat betreft was de oude SRV man met het wekelijkse huishoudboekje nog niet zo gek.
En nog een bekentenis: het helpt ook niet als je deze theorie kent. Nog nadenkend over de lezing en proberend dat in dit begrijpelijke (?) stukje te verwoorden stopte ik bij het tankstation voor bezine en at weer eens een luchtige Bros-reep. De Shell heeft het uit ervaring ook al lang begrepen: terwijl je ingewikkeld met pasjes en airmiles staat af te rekenen vragen ze of je er ook een reep chocola bij wil.

Zeeuwse stereotypen

Het Zeeuws meisje van Unilever kennen we allemaal, en roept een beeld van zunig op. Dat hiernaast van het Zeeuws Museum vind ik ook alleraardigst. En een boek vol stereotype Zeeuwse meisjes en andere personages is "Een Zeeuwse idylle" van Saskia de Bodt. Het geeft een beeld van Zeeland (de facto vooral Walcheren en Zuid-Beveland) in prentenboeken tussen 1900 en 1960. Al in 2006 uitgegeven bij een tentoonstelling, maar ik liep er nu pas tegenaan. Veel mooie platen dus.

Zeeland was in die tijd ver weg, voor Hollanders en zeker ook voor de Amerikanen met hun Holland Mania. En dus evenveel aandacht voor de klederdracht en andere oude gebruiken als je hedentendage in de folders voor Peru of Vietnam ziet. Onze cognitieve beperkingen maken stereotypen aantrekkelijk, toen en nu.

Prachtig boekje, voor weinig geld, dus als je het tegenkomt: kopen.

amerikaanse hypotheken

Het ene contract is het andere niet, ook al heten ze hetzelfde. Neem nu de veel besproken Amerikaanse hypotheken, die wijken nogal af van wat wij gewend zijn. Als in de VS de bank een hypotheek uitwint en het huis als onderpand claimt en verkoopt, is daarmee de kous af. Is de opbrengst lager dan de lening, dan is de lener toch van zijn schuld af. No-recourse noemen ze dat. In Nederland hou je een schuld. Daarmee is het risico van prijsdaling verschoven van de huizenbezitter naar de bank en heeft de huizenbezitter bij het dalen van de waarde van het huis een prikkel om maar niet meer af te lossen en de sleutel (letterlijk) in te leveren: hij heeft lekker zijn schuld verlaagd tot de huidige gedaalde waarde van zijn woning.
Waarmee je natuurlijk een vicieuse cirkel in de markt kunt creeren en het 'securiseren' (in een mandje doorverkopen aan de markt) van hypotheken extra problematisch kan worden, omdat de bank dan nog minder mogelijkheden heeft de lener de hand boven het hoofd te houden (zodat de markt niet verder daalt).
Economen denken dat de contractvoorwaarden niet alleen toevallige juridische gewoontes zijn, maar (ooit) zo gekozen zijn omdat dit de beste contractvorm was. Waarom was het zo'n goed idee dat risico van prijsdaling van de eigenaar naar de bank te schuiven?

zie ook The Economist, 25.10.2008 Economic Focus

terug in de tijd

Afgelopen dagen las ik ook eindelijk de dikke pil van Jan Bieleman uit: Boeren in Nederland. Ik blogde daar eerder even over, in tegenstelling tot de NRC vind ik het een geweldig boek. Verplichte kost voor wie geinteresseerd is in landbouw/platteland, geschiedenis en economie.
Ik leerde er, naast heel veel weetjes en interessante gebiedsbeschrijvingen, drie dingen uit. Allereerst dat onkruidbestrijding vroeger een geweldig probleem was, en dat het op rijen zaaien (machinaal mogelijk gemaakt door een uitvinding van Jethro Tull) vooral als voordeel had dat je tussen de rijtjes kon gaan wieden. Braken van percelen werd niet zozeer gedaan om de grond te laten rusten en de vruchtbaarheid te verbeteren, maar om onkruid te bestrijden.
Ten tweede de grote invloed van waterbeheersing en verlaging van waterpeilen met gemalen, die de bodem droger en bewerkbaarder maakte. Ten derde dat het beeld dat Oost Nederland minder bij de markt was betrokken en meer subsisttence landbouw had, onzin is. Von Thunen deed zijn werk en de landbouw op de zandgronden was anders, ook minder dicht bij de markt, maar wel degelijk marktgericht.
Verder viel me op dat vooral de Zeeuwse akkerbouwers om hun werkzaamheden met de hak en de korte schrepel voor de onkruidbestrijding in alle handelsgewassen bekend stonden (dat herken ik wel in de familie, nooit gedacht dat het een historische achtergrond had).
Bovenal komt de Nederlandse boer uit de historie als een innovator, veel vindingen kwamen van boeren en altijd weer paste men zich aan aan de markt, of creeerde die. Ook al voor 1880 en het OVO3luik. Lezen dat boek dus!

Jan Bieleman: Boeren in Nederland - Geschiedenis van de landbouw 1500- 2000, 2008

Groeten uit de Zak

We brachten een lang weekend door in de Zak van Zuid-Beveland. In de Vleugelhof om precies te zijn, een fraaie boerenwoning uit 1714 in 'sHeerenhoek (zie foto). Zoek je nog wat leuks om met een groep mensen naar het Zeeuwse, dan is dit een absolute aanrader. Authentiek, van alle gemakken voorzien en centraal gelegen. Eigendom van een suikerbietenproducerende akkerbouwer, dus ook hier multifunctionaliteit (of liever: diversificatie).

De guus e` d'r weer as d'oenders op de kafpit
We bezochten Michieltje, Dishoek, op Allerheiligen ook de dijk van Westkapelle (en stonden zo onverwachts stil bij de 64ste verjaardag van de geallieerde landing), kochten een paar mooie Zeeuwse boekjes in de Drukkery in Middelburg, stonden oog in oog met de bewaking van de kerncentrale van Borssele, beklommen Fort Ellewoutsdijk en legden niet-Zeeuwen het verschil tussen schorren en slikken uit, aten mosselen in Yerseke (nee niet waar al die grote Belgische auto's voor de deur stonden), waren zeer onder de indruk van het watersnoodmuseum in Ouwerkerk (geweldige locatie om in zo'n kille caisson deze historie zichtbaar te houden, gaat dat zien), deden het rondje rond de kerk van Dreischor en ik poseerde nog even bij een andere auteur die in Brouwershaven werd geboren. En vanochtend wandelden we Domburg (het paviljoen is bijna af, het werd tijd) - Oostkapelle v.v. Heen over het strand, terug door de Mantelinge, met nostalgische vissekom en het kasteel Westhove.

soorteigen cisgene

Biotechnologie is omstreden. Daarom is er nu cisgene: biotechnologie waarbij alleen de genen van de eigen soort in een plant in te planten. Waar natuurlijk ook discussie over is. Ik kreeg een uitnodiging voor een discussieavond, maar dat gaat niet passen. Daarom hier al vast een suggestie: cisgene klinkt onnodig geleerd, ingewikkeld en zo niet monsterlijk. Noem het gewoon soorteigen genetische veredeling (sgv). Dat lijkt me veel acceptabeler.
Op de foto een lokale paddestoel in wording.

KING

Op deze mooie zondag ook nog even aandacht voor KING pepermunt. Een klassieker, waarvan ik nooit heb geweten dat KING een afkorting is die prima in het lijstje van DE SPAR, BRINTA en anderen past. KING staat voor Kwaliteit In Niets Geevenaard en werd in 1922 bij Tonnema in Sneek bedacht om alle merken, merkjes en private labels te vervangen.

broodje zweeds

Na de bevrijding dropten de geallieerden Zweeds meel aan parachutes boven west Nederland waarmee de bakkers het bekende Zweedse wittebrood voor de hongerende bevolking bakten.
In vele opzichten een broodje aap. Er werd brood gedropt, geen meel (want bakkers hadden al lang geen brandstof meer), de droppings begonnen al eind april en waren kort na de bevrijding (op 8 mei al) weer afgelopen (de wegen waren open) en parachutes zijn er niet bij gebruikt. Dat blijkt uit een leuk boekje van Nico Scheepmaker: Het Zweedse Wittebrood dat ik dit weekend in handen kreeg. En op verzoek geef ik het maar even door. Als illustratie dat het geheugen ons vaak in de steek laat en er allerlei vertekeningen optreden die tot hardnekkige stereotypen leiden.

Ter illustratie een foto van een natuurgebied (Marquenterre) met vogelobservatiepunt waar je ook geen parachutes uit de lucht ziet vallen, maar wel de nodige reigers kunt zien