Daarom zijn boeren boos

 

Het was een dagje voor onze paperback Daarom zijn boeren boos. Nog immer actueel. Enkele auteurs waren in Leeuwarden voor een discussie met studenten, zelf hield ik een spreekbeurt bij onze Probus club alhier. Het lunchpraatje viel goed, spontane bestellingen tot gevolg - terwijl dat niet de opzet was.  Nog altijd te koop in de boekhandel en te lenen in sommige bibliotheken. Je had nog een fotootje van de Deverter Botermarkt tegoed, hierbij

groeten uit deventer

 Komende blogposts wat foto's uit Deventer, een stad waar ik nog zelden of nooit was geweest. Een mooie oude binnenstad met daarin ook enige nieuwe architectuur. En voor deze blog: een mooie gietijzeren botermarkt uit de 19e eeuw. Neergezet door iemand die begaan was met de bloei van de landbouw en de veeteelt en de handel. 

democratisch gat

 De NRC had deze vrijdag een artikel met 4 boekbesprekingen. Van boeken die in meer of mindere mate de oorzaak van de huidige polarisatie in de economie zoeken. De auteur is met name lovend over het  boek Wat Iedereen Aangaat van Mark Lievisse Adriaanse. 

In zijn ogen is er afgelopen decennia veel macht verschoven naar de financiële markten, naar grote bedrijven gevormd door internationale fusies die dreigen te vertrekken als ze worden gereguleerd of meer belasting moeten betalen - en waar overheden en politici dan weer gevoelig voor zijn. Doorgeschoten neoliberalisme. En blijkbaar is bij Corona door d fors ingrijpende overheid en oplopende inflatie  door de Russische oorlog (energie, voedsel) er weerstand opgeroepen, zo voeg ik er maar even aan toe. Wat met hoger minimumloon nog niet zo makkelijk op te lossen is, want juist de voedselketen merkt daarvan de effecten zo las ik elders.

Het leidt tot polarisatie en weinig vertrouwen in de politiek. Interessant is dat Lievisse Adriaanse constateert dat politici twee oplossingen bieden, en beide falen. De ene is die van Trump-Orban-Wilders;  Volksmenners van het type eigen volk eerst. en doorbreken van globalisering. Alleen gebruiken ze die macht vooral voor afbreken van de rechtstaat en (bij Orban, Trump) om er zelf beter van te worden. En, zo zie je nu ook bij Amerikaanse boeren die Trump hebben gestemd, ze breken de welvaart af met handelsbeleid. En dat treft ook de gemarginaliseerde arbeider met woningnood.

Daartegenover is er het alternatief Kaag, Macron, Kamala Harris. Die hameren vooral op het belang van de sociaaldemocratische instituties (en zijn in dat opzicht conservatief) als de vrije pers, onafhankelijke rechtspraak, rekening houden met minderheden etc, maar zien niet dat die onvoldoende de democratie levend houden. Teveel technocratie, te weinig aandacht voor de noden van de gewone man.  Lievisse Adriaanse ziet de oplossing in vergaande participatie op de werkvloer Rijnlands model, inclusief forse winstdeling.  Zodat bedrijven weer tot de gemeenschap horen. 

PS En nu het toepasselijke bordje Herrijzend Nederland goed gekanteld.

eigendomsrechten grond

 In de nieuwste uitgave van de Journal of Agricultrual Economics publiceerde mijn Schotse collega Deborah Roberts haar presidential address over eigendomsrechten in de grondmarkt. Nuttig stuk. 

Ze legt nog eens uit dat een eigendomsrecht in bijzonder op grond, een bundel rechten is. Je mag bepalen wat er gaat groeien, je mag het oogsten, je mag het met onroerend goed bebouwen, je mag de bodemschatten (steenkool of zo) uit de grond halen, je mag bepalen wie er op het land mag komen, je mag CO2 vastleggen, je mag ontwateren, je mag er jagen, je mag het verpachten en daarmee een deel van de rechten overdragen, je mag het verhuren, je mag er een laag water opzetten etc. Althans zolang die rechten niet door de samenleving zijn ingeperkt (in Europa ben je veelal geen eigenaar van de steenkool of de olie die er in de bodem zit).  

Tweede punt is dat die rechten gekregen zijn van de gemeenschap (c.q. er van zijn gekocht via een octrooi op inpoldering of zo). Maar dat de gemeenschap wel de rechten van tijd tot tijd mag herschikken als het gebruik niet meer strookt met wat de gemeenschap denkt nodig te hebben.  Bijvoorbeeld door het recht om te mogen bouwen van woningen er af te halen en te koppelen aan een vergunning. Of door voor het milieu fosfaatrechten in te voeren en daarmee de hoeveelheid te houden vee op de grond te beperken. Eigendom is dus minder absoluut dan mensen soms wel denken. Als je die rechten op korte termijn herschikt hoort daar compensatie van schade bij.

Voor dat proces van het herschikken van rechten c.q. het creëren van markten (bv. voor fosfaatrechten) hanteert de auteur het Common Good Framework van Mazzucato. Dat bestaat uit 5 pijlers: Purpose and Directionality (richtinggeven aan de gebiedsontwikkeling zou je kunnen zeggen), co-creation and participation, collective learning and knowledge sharing, access for all and reward sharing en transparancy & accountability. Via die pijlers kan een overheid het eigendomsrecht aanpassen en nieuwe markten creëren voor bv. CO2-vastlegging of eco-schema's (waarbij dus de markt voor een eco-dienst gaat concurreren met die voor melk). Of via regulering (bv. van emissies) de grondmarkt beïnvloeden. 

Sta voor de vogel

 Hij is er weer en trekt al weken vogelaars naar het natuurgebied alhier. De purperkoet. Voor het laatst gezien in de winter van 2021, nu is hij in de zomer weer terug. Dagelijks staan er groepjes met kijkers langs he water te staren.

op excursie

 Een excursiedagje, vandaag. We waren bij Hoeve Biesland in Delfgauw - het blijft een boeiende plek met een interessant business model. We lunchten aan de Nieuwe Waterweg (een gewaagd project, zo zei Thorbecke ooit toen hij het plan in de Kamer verdedigde, maar de druk van de Rijncommissie was groot). En bezochten een tomatenzaadveredelaar. 

Terug naar de kust

 We waren er even uit, dus bleef het hier wat stil. En ik stak afgelopen week tijd in het maken van een aantal lezingen voor komende weken. Die deel ik op dat latere tijdstip. 

Vandaag dus alleen een fotootje uit Westenschouwen

Paul van Vliet

 Paul van Vliet heeft in Den Haag zijn eigen standbeeld gekregen, zo las ik vanochtend in de krant. Goede aanleiding om nog eens een paar van zijn typetjes terug te kijken uit zijn cabaretshows. Voor deze blog natuurlijk De Boer, waarin hij de draak steekt met de romantiek van het kamperen bij de boer.  There is no business like boerenbusienss. Zie Youtube

Op-, uit-, afbouw

 Nog een paar aanvullende opmerkingen bij mijn analyse van afgelopen dagen over de immobiliteit van de boeren in de polders alhier. Het lijkt er dus op dat 2 a 3 generaties de afgelopen 75 jaar op veel boerderijen het maximum was. Het kan natuurlijk zijn dat degenen die er nog zitten, juist wat aan de hogere kant zitten, maar dat is me toch niet heel erg opgevallen. De oude regel dat opa opbouwt, vader uitbouwt en kleinzoon afbouwt lijkt van toepassing. 

Er is niet alleen de nodige mobiliteit binnen het gebied, al een paar eeuwen komen je ook boeren tegen die uit de zeer verre omtrek komen (of daarnaar toe gaan). Ik noteerde plaatsen van oorsprong als Enkhuizen, Lopik, Texel, Werkendam. Zeeland (Oosterland resp. Tholen) en Goeree Overflakkee. En dat betreft niet zozeer de droogmaking van de Zuidplas, maar juist als er boerderijen te koop of te pachten waren. 

Veel mobitliteit lijkt er ook geweest te zijn in de periode 1890 - 1930. Eerst omdat het goed ging met de sector en mensen een boerderijtje begonnen op een hoek van een groter bedrijf, of vanuit een dorp een perceel pachtten. En daarna omdat het zeer slecht ging en voor een tweede zoon een bedrijfje werd afgesplitst. 

 Je komt door de eeuwen heen ook een aantal faillissementen tegen. Alsook boeren die gedwongen zijn hun boerderij te verkopen aan een belegger en dan verder gaan als pachter. Een sale and lease back constructie. Soms zijn ze later weer in staat om te kopen. 

Verder valt op dat de beleggers steeds meer vertrekken. Bij de droogmakerijen waren er aanvankelijk veel investeerders betrokken die veelal niet zelf gingen boeren maar een pachter zochten. Dat was op zich al mobiliteitsbevorderend want na een pacht van een aantal jaren werd er soms competatief een pacht aanbesteed. Na de Tweede Wereldoorlog zie je de beleggers vertrekken. Mijn interpretatie is dat de pachtwet met zijn continuiteitsrecht en de pachtprijsbeheersing (en het makkelijker worden van beleggen in de internationale kapitaalmarkt die er na Bretton Woods wellicht minder gevaarlijk uitzag) de verpachters heeft doen vertrekken en we de mythe van het gezinsbedrijf met grond in eigendom hebben omarmd.  Het meest spectaculaire afscheid komt voor rekening van een Haagse dame, mevrouw Beelaerts,  die zich freule laat noemen.. Zij vererfde haar 10 grote boerderijen in 1959 aan de pachters, die eigenaar werden (en een rekening voor successierechten kregen). 

Tot slot, sommige families leveren heel wat boeren en pachten of kopen boerderijen voor meerdere zoons, En sommige van die families zijn ook zeer verbonden, verzwagerd. Het leidt tot typische streeknamen als Van der Spek, Van Eijck, Paul, etc.  En in de bijlagen van het boek staat netjes een lijstje van de boeren die anno het jaar voor publicatie GLB-subsidie krijgen, met naam en adres gerangschikt naar grootte van de ontvangst. Men was zo kies het bedrag niet te vermelden, wel dat er een paar hobbyboeren tussen zitten met maar enkele hectares. 

Generatie op generatie in Zevenhuizen

 In aanvulling op de vorige blogposts hier de uitslag van mijn geturf voor Zevenhuizen. Eerder een Poissonverdeling dan een kromme van Gauss. Op 40 van de 100 bedrijven (die lang niet allemaal meer bestaan) is/was de laatste boer de tweede generatie uit de familie. op nog eens 25% zelfs de eerste generatie.  Meer dan 3 generaties is echt uitzonderlijk. Er is 1 boerderij waarop de huidige boer min of meer kan claimen de 6e generatie te zijn. De familie boert in de Tweemanspolder naast de A12 sinds 1801, zij het wel dat de boerderij een keer overgegaan is naar een zwager. Maar dat zien we dan ook maar als continuïteit. 

Kortom, er zijn maar weinig bedrijven waar je kunt claimen dat die al vele generaties lang in de familie zijn.

Generatie op generatie in Moerkapelle.

 

In mijn vorige blogpost beschreef ik een onderzoekje naar het aantal generaties uit dezelfde familie dat achtereenvolgens op dezelfde boerderij actief is.  Van bedrijven die in 1945 nog bestonden en ook nu nog bestaan of inmiddels beëindigd zijn ging ik na hoeveel generaties uit dezelfde familie de huidige of de laatste boer voorgingen.  Hierboven de uitslag voor Moerkapelle. Drie generaties is de meest voorkomende situatie.  Op 1 bedrijf kan men claimen de 5e generatie te zijn, op vier de vierde. Maar veel meer bedrijven blijven of bleven steken bij 2. Kortom: het is all knap als een familie het een eeuw op dezelfde plek volhoudt. In een volgende blogpost de uitslag voor Zevenhuizen. 

Een onderzoekje naar generaties

In menige bedrijfsrapportage over een boerenbedrijf of een interview met een boer of tuinder wordt gerefereerd aan het aantal generaties dat al op die plek boert. Vaak wordt een enorme continuïteit gesuggereerd en daarmee een soort hisotrisch recht op die plek. Ik vroeg me al enige tijd af wat dit argument waard is.

Het viel me afgelopen voorjaar in een boek Eerlijke Verhalen van Wim van der Heide met veel bedrijfsrapportages op dat veel boeren refereren aan hun opa als stichter van het bedrijf. Soms nog een generatie eerder, maar vaak ook niet eens 3 generaties. En dan tel ik een verplaatsing vanwege de ruilverkaveling niet eens mee, dat zie ik dan maar als continuïteit, hoewel iemand best een fors aantal kilometers opgeschoven kan zijn - maar vaak binnen hetzelfde dorp.

Nou is 3 generaties niet zo gek, er is heel veel woeste grond ontgonnen in de jaren 1890 - 1940 en in de crisisjaren zijn ook veel bedrijven als een afsplitsing van een groter bedrijf of als keuterboer begonnen. Al met al hield ik er de indruk aan over, dat je dat "generaties op dezelfde plek" met een korreltje zout kunt nemen, hoewel er natuurlijk families zijn die bv. in Twente of de Achterhoek al sinds de 17e eeuw op een erf zitten.

 Boerderijboeken, die in sommige gemeenten worden gemaakt, bieden soms boeiend onderzoeksmateriaal. Dus toen ik deze zomer het Boerderijenboek van de Stichting Oud Zevenhuizen - Moerkapelle in handen kreeg, waarin alle boerderijen beschreven staan die ooit in deze toenmalige gemeentes hebben gestaan (inclusief een aantal die zijn afgebroken om een ringvaart van de Zuidplaspolder aan te leggen), met daarop zoveel mogelijk de namen van de pachters / eigenaren, besloot ik te turven.

Ik nam alleen de bedrijven mee die in 1945 nog bestonden, en soms nu nog bestaan, en anders na 1945 zijn opgeheven. Dat zijn er 24 in Moerkapelle en 100 in Zevenhuizen. Ze zijn gelegen in droogmakerijen uit de 18e en 19e eeuw, waaronder de Zuidplaspolder.  Daar kunnen dus heel wat generaties boeren. Verder telde ik ruimhartig: een overdracht naar een neef van de boer, heb ik geteld als continuïteit in de familie, ook omdat die neef soms een opa had die ook op die plek had geboerd. Ook verandering van bedrijstype (van akkerbouw naar fruit of zo) heb ik als continuiteit geteld, zelfs als dat van akkerbouw naar loonwerk was. 

Daarentegen is er nog al wat mobiliteit: boeren die failliet gaan, boeren (met name pachters) die binnen de twee gemeentes verhuizen van de ene naar de andere boerderij. Soms van klein naar groot, soms ook andersom. Er is zelfs een geval waarin boeren ruilen: een wat ouder geworden boer ruilt met een ander die een kleiner bedrijf heeft. Allemaal geen continuïteit..

Komende dagen de resultaten van mijn onderzoekje. Doe alvast maar een voorspelling van de uitkomst...