Plofkippartijen

 

De plofkip (een term waar ik overigens geen fan van ben, maar die wel een succesvolle marketingvondst was) begint nu een term te worden met een meer algemene betekenis, zo lijkt het. In de NRC van afgelopen zaterdag dook de term "plofkippartijen'  op. Een analyse over het geklungel rond de asielwetten was aanleiding ruim aandacht te geven aan deze term die is gemunt door universitair politicologe Leonie de Jonge. Het zijn partijen die een sentiment in de samenleving goed verwoorden, een aansprekende leider hebben of een misstand aankaarten, daardoor  razendsnel opkomen, na de groeifase geen ideologie of traditie blijken te hebben, geen deugdelijke organisatie en uitgeput raken, niet zelden met interne spanningen en ruzie.  En ze verdwijnen weer net zo nel naar de marge als ze opkwamen. Vooral populistisch radicaal rechts lijkt er ontvankelijk voor: Leefbaar Nederland, LPF, Trots op Nederland, en FVD zijn voorbeelden. NSC en BBB dreigt hetzelfde lot, zo laten de peilingen zien. 

 Interessante metafoor, dat gebruik van het woord plofkip. Op het eerste gezicht was het woord Plofpartij genoeg geweest, maar het woord kip legt hier onbewust een verband met kakelen en kip zonder kop, zo vrees ik. Wat dan weer aansluit bij een analyse van een VVD strateeg die een boekje opendeed over het laatste decennium campagne voerden door zijn partij. Dat ging aan de hand van de psychologie van Kahneman: aanspreken van systeem 1, de emoties en niet van systeem 2 de langzaam werkende rationele hersens.  Waarmee in de politieke partij(en) het centrum belangrijk is geworden en een machine die steeds losser staat van de basis. En dat loopt dus onherroepelijk fout doordat de koppeling met de opvattingen van de straat verdwijnt, waarmee je dan de plofkippartijen die het goed kunnen verwoorden, de ruimte geeft. 

Guus Valk: Geklungel rond asielwet komt voort uit succes plofkippartijen. NRC7 juli 2025

Tip voor de NS

Mijn reis naar het oosten van Duitsland verliep ruim een week geleden nogal stormachtig. Of althans minder gladjes dan de foto hiernaast suggereert. Door een forse zomerstorm gingen er veel bomen om en werden spoorwegen geblokkeerd. Mijn internationale trein vanuit Amersfoort ging dus niet verder dan Hannover, alwaar we in een overvolle ICE trein konden overstappen. Die moest over een langzamer spoor dat niet geblokkeerd was door bomen maar wel overbevolkt door andere treinen maar in Berlijn zien te komen. Wat uiteindelijk lukte, maar 12 uur 's nachts was te laat om mijn aansluitingen naar de regio te halen. Eerstvolgende pas om 04.30 uur. Hotels vol.

In Utrecht zetten ze dan veldbedden in de Jaarbeurs, maar de Deutsche Bahn heeft een oplossing die ik de NS bij deze kan aanbevelen. Ze zetten op een spoor een lange ICE trein neer als Hoteltrein. Die mag je de hele nacht gebruiken om te slapen zoals je dat in een vliegtuigstoel doet, met vrije stoelen om je heen.  Niet ideaal, maar beter dan veldbedden zo lijkt me. En makkelijker te organiseren. Voor je het weet heb je de eerste trein in de ochtend.

Terug

Het was hier even stil, we waren er even uit naar een Hoffest in Duitsland. Alwaar ik een paar oude tractoren spotte. Nostalgie uit de tijden van voor de DDR. 

botersmokkel

 Tot slot van mijn aantekeningen uit het KZGW tijdschrift Zeeland 2025(2) een boeksignalering. Frans Meijaard schreef Over de schreve - de botersmokkel in Zeeuws-Vlaanderen (Breskens (Uitgeverij Stichting Op Bresjes) 2024)/ Eric De Keyzer besprak het - een Vlaming dus De met een hoofdletter.

Rond 1950, dus vlak na de oorlog, had Nederland al een forse productie van melk, waarvan de prijs door Sicco Mansholt laag werd gehouden. Dat was in België wel anders, . Daar was de boter dubbel zo duur, als je ver België inging zelfs driedubbel. Dat maakte illegale invoer van boter aantrekkelijker dan van lijnzaad, alcohol of tabak. 

De smokkel was grootschalig: er waren huizen die werden volgestouwd met boter, en er werden gepantserde auto's ingezet door criminelen.  Het verschijnsel neemt af als in de Benelux de douanes beter gaan samenwerken en verdwijnt midden jaren 60 als de EEG de prijzen gelijk trekt.. 

voor schut gezet

 Ook nog een paar leuke boekbesprekingen in Zeeland #2. Zo bespreekt Peter Zwemmer het boekje Voor schut gezet (Aad de Klerk: Voor schut gezet, Vlissingen (Den Boer | de Ruiter), 2024). Een schutter was vroeger de door de gemeente of parochie aangestelde persoon die loslopend vee moest vangen en bij de eigenaar terugbezorgen. Veelal (althans in Zeeuwse dorpen) werd het gevangen vee ergens vastgezet in een omheinde ruimte: de schutte.  In 1970 was er nog een schutter in de Poel actief. Ook elders bestond wel zo iets: in de Peel mocht iedereen die een eed had afgelegd vee schutten en het op de meent laten grazen. 

Valerius

 

Vorige week viel de glossy Zeeland van het KZGW weer in de bus. Met inzichten die ik hier maar even deel. Om te beginnen, het is 400 jaar geleden dat Adriaen Valerius overleed, en ongeveer 450 jaar dat hij geboren werd.  Voor wie hem niet kent: hij was een belangrijk man in Veere, die eeuwige roem heeft verworven (sinds de 19e eeuw) met zijn nagelaten werk Gedecnck-clanck. Zijn zoon gaf het in 1626 uit. Daarin beschrijft hij het verloopt van de 80-jairge oorlog o.a. met behulp van rijmen en vele liederen. Waaronder bekende als Merck toch hoe sterck (over het standhouden van de maagd Bergen op Zoom), het Wilhelmus en Wilt heden nu treden - nog altijd populair in de kerk, en in Duitsland bekend als het Niederlandische Dankgebet (met keizer Wilhelm II als fan en ook nog gebruikt in nazi-propaganda) en in Amerika jaarlijks gezonden als The prayer of Thanksgiving. 

Over de tekst van ons volkslied (in 1932 door Wilhelmina tot die status verheven) is nog altijd discussie wie nu de auteur is geweest.  Marnix van St. Aldegronde is er lang met de eer van doorgegaan, maar dat lijkt onjuist. Ook Valerius is het auteurschap niet toegekend, maar wel de melodie. Waarvoor hij eigenlijk alleen de melodie-zetting deed, met een forse verandering van een Frans soldatenlied, een marslied dat door katholieke soldaten gezongen werd ter bespotting van Hugenoten bij de belegering van Chartres in 1568

Valerius was de zoon van een protestantse immigrant uit Rijssel (Lille) in Noord-Frankrijk. Een koopman die zich in Middelburg vestigde (nog voor de val van Antwerpen), toen een van de belangrijkste handelscentra van het land. Adriaan kreeg een goede opleiding en werd in Veere actief als belastingontvanger en fortificatiemeester. Later ook noaris. Hij was er ook politiek actief in het bestuur van de stad. 

André Poortvliet: Adriaen Valerius en zijn Nederlandtsche Gedenck-clanck (1626) in: Zeeland, KZGW 2025 (2)

Peter Blom: Valerius, Veere en het volkslied.  in: Zeeland, KZGW 2025 (2)

Albert Clement: Wie den dach acht, die achten den Heere. in: Zeeland, KZGW 2025 (2)

Over de IJssel

Deze week was Overijssels. Gisteren waren we te gast bij de Staten van de Provincie in Zwolle voor een toelichting op het Rli Advies over funderingsschade (en over veenweide). En vandaag was ik in Rijssen op de n
etwerkdag van de provincie over plattelandsontwikkeling. Die sheets staan online

lijstje: inheemse planten

Aan het eind van het voorjaarsseizoen komt het NRC Magazine met een special over tuinieren. Aandacht voor de luxe tuingereedschappen van Sneeboer en "plantaardig publicist"Katja Staring maakte een top-10 van inheemse tuinplanten:

1. paardenbloem (60 soorten, wordt te sterk bestreden, de bladeren zijn prima in de salade, dat past in het thema voedselzekerheid)
2. witte dovenetel (zoals de naam al zegt: hij prikt niet)
3. donkere ooievaarsbek (wintergroen)
4. wilde venkel (op de grens van inheems, ooit mediterraans; geen knol, wel voor de thee) 
5. vlier (houdt het kwaad tegen, althans vliegen)
6. vingerhoedskruid (giftig, net als taxus en lelietjes-der-dalen)
7. dagkoekoeksbloem (lange bloeitijd)
8. muskuskaasjeskruid ( bloemen zijn decoratief en eetbaar, bladeren binden soep)
9. keizerskaars (gele toorts, laten staan tot in het voorjaar)
10. Hedera (klimop en wurgt geen bomen, ze leven in symbiose) 

lijstje: plaatsnamen met een glimlach

De onvolprezen nieuwsbrief Historiek.net kwam enkele weken geleden met een voor hun doen wat frivool stukje. Ze maakten een top-25 van bijzondere plaatsnamen in Nederland. Ik geeft het even door, voor meer toelichting op de namen, zie hun site. 

1. Kruishaar (een buurschap in Nijkerk dat verwijst naar kruishaarderberg, een kruisbeeld op een zanderige rug)
2. Electra (aan het Reitdiep met het eerste elektrische gemaal van Nederland)
3. Pikveld (bij Coevorden, naar een persoon of naar een pekachtige grondsoort)
   
4. Waterlandkerkje (bij Sluis)
5. Muggenbeet (Noordwest Overijssel, een streek van water en muggen)
6. Maaskantje (Noord-Brabant, bekend van gabber films)
7. Moordhuizen (Maas en Waal, in de middeleeuwen verblijfplaats van moordenaars)
8. Lull (Venray, verklaring onbekend, maar ongetwijfeld niet scabreus bedoeld)
9. Kampeersnol (Texel, naar de eerste kampeerders)
10. Trutjeshoek (Oldebroek, maar recent gedocumenteerd)
11. Nooitgedacht (Rolde; komt ook vaak voor als naam van boerderijen is duidt soms op de christelijke slagzin: Nooit gedacht,  maar toch verkregen, niet verdiend, 't is door Gods zegen)
12. De Hulk (bij Hoorn, naar een herberg op de trekvaart-route die zijn naam ontleende aan het Middeleeuwse scheepstype)
13. Zwartschaap (Drenthe, niet ver van Hoogeveen)
14. Hongerige wolf (Oldambt, naar een herberg)
15. Vrouwenverdriet (Zaanstad naar de kroeg waar de gravers van een kanaal hun loon verbrasten aan drank. Vrouwentroost ligt bij Aalsmeer)
16. Nummer Een (bij Breskens, naar de nummerpaaltjes op de dijk)
17. Doodstil (Groningen vermoedelijk een verbastering van de brug (tille) van Doede)
18. De Hel (ZW Friesland, mogelijk naar hellen = turf drogen of naar hill, heuvel want het ligt wat hoger)
19. Palendorp (160 palen op het strand bij Petten als kunstwerk ter nagedachtenis aan het orginele Petten dat in de zee verdween)
20. Roggel (Midden Limburg, verklaring onduidelijk)
21. Rectum (Twente, woonplaats aan de Regge)
22. Zittend (West Friesland  van sidewende, een binnendijk die loodrecht op de hoofddijk staat)
23. Sexbierum (Sex komt van Six)
24. Verloreneinde (Bij Edam, in de middeleeuwen een vrij nutteloos veld waar dan maar een galg werd geplaatst)
25. Koekoek (Noord Limburg)

En wat de lijst niet haalde: onder andere Raar (Meerssen), Gaarkeuken (Westerkwartier), Boerenhol (Oostburg), Kuttingen (Gulpen-Wittem), Waspik (Waalwijk), Poepershoek (Steenwijkerland), Grauwe Kat (SúdwestFryslân), Haatland (Kampen), Baalhoek (Hulst), Heksenberg (Heerlen), Koedood (Barendrecht), Tranendal (Winschoten),  Knikkerdorp (Bergen, Limburg), Moddergat (Noardeast-Fryslân), Verhuizen (voormalig dorp in Gelderland waar niemand meer woont), Monster (Westland)

Wegenatlas

 

Het boek De historische wegenatals  NL van Berendse en Brood heb ik nimiddels uit. Aanbevolen, het geeft een mooi beeld van hoe we in de loop de eeuwen de mobiliteit hebben geregeld. Mooie kaarten en foto's. Weinig op aan te merken, hoewel ik een paar kleine onvolkomenheden tegenkwam. Bij de wegenstructuur van Oostelijk en Zuidelijk Flevoland komt ineens Ramspol opduiken. Later begrijp je uit de context wel dat dit de brug van Kampereiland naar de NOP is, maar die NOP was al eerder behandeld. En als die pagina toch wordt herzien zou ik de volgorde omdraaien als je schrijft dat de Oostvaadersdijk en de Knardijk de eerste wegen over dijken waren. Daar zit een decennium tussen (en leuk om toe te voegen dat de Oostvaardersdijk de dijk van de Markerwaard is).  Wat verderop staat nog dat de Route Napoleon over de A4 liep terwijl we eerder leerden dat het grofweg de A2 en A27 via het Keizersveer richting Parijs was.  Mist er nog wat ?  Niet veel lijkt me, misschien bij de rotondes de mooie Nederlandse uitvinding van de Turborotonde en de Solex, bromfiets, motor komen er net als de buslijnen van de VAD, OAD etc wat bekaaid vanaf in vergelijking met de trein. Maar al met al een mooi boek, goed geschreven en voortreffelijk beeldmateriaal.

Cebeco

 ik maak even reclame voor een nieuw boek van Herman de Boon over de geschiedenis van Cebeco-Handelsraad.  Net besteld, dus over de inhoud kan ik nog niets zeggen, maar ongetwijfeld interessant. Niet voorniets gebruikte ik het concern als een van de rode draden in mijn historisch essay in Daarom zijn boeren boos. Hier de link.

Lijstje: Iconische wegen

 Ik lees momenteel de Historische Wegenatlas, van Martin Berendse en Paul Brood. Leuk boek. Ze starten met een lijste iconische wegen in Nederland. Een  Route66 of Route Soleil hebben we niet, maar wel:

1. De Hunebed Highway, de N34. Omdat die weg al door de hunnebedbouwers werd gebruikt, en tot voor kort de weg naar Groningen was omdat Drenthe verder omveend was. Je moest eerst naar Coevorden en dan noordwaarts
2. Aken-Maastricht-Tongeren, onderdeel van de oude Via Belgica
3. De Weg der Weeghen, zoals hij in de 17e eeuw heette": Amersfoort-Utrecht, aangelegd door Jacob van Campen met een vernuftig financieringsmodel voor de beplanting
4. Steenweg Den Bosch - Luik  uit 1818
5. de Route Napoleon van Amsterdam naar Antwerpen ongeveer het traject A2 A27 met het Keizersveer
6. Amsterdam-Haarlem,, de Haarlemmerweg, nu grofweg A200. ooit een jaagpad en later liep de eerste trein er langs.
7. de Afsluitdijk

luierlobby

In Falen en Opstaan constateerden we bij de Rli dat bestaande bedrijven soms wel wat veel invloed hebben op duurzaamheidsbeleid, en de bedrijven van de toekomst veel minder. In de NRC van vandaag levert Wendy de Wild, NVRD directeur (een bedrijf van gemeentelijke afvalverwerkers en reinigingsdiensten) een mooi voorbeeld.  Ze beklaagt zich over het overleg dat in Den Haag wordt gevoerd over een verwijderingsbijdrage op luiers. Daar wordt volgens haar stevig tegen gelobbyd door de producenten, met dure rapporten en Zuid-as advocaten. Middelen die zij niet zegt te hebben. De bedrijven wijzen op de gevolgen van een heffing van een paar cent op de kosten van levensonderhoud voor gezinnen met jonge kinderen. En de kabinetten zijn daarvoor gevoelig. Terwijl je de inkomsten natuurlijk prima kunt gebruik voor projecten als de Rotterdams Plasklas (help moeders snel uit de luiers te komen door zindelijk maken van de kids) en de belastingdruk voor laagverdienende kunt verlagen.  Een voorbeeld om te onthouden.

Steendragen en hamstraf

De geschiedenis kent heel wat bizarre straffen. Maar het steendragen kende ik nog niet. Utrecht Dresslehuis (p. 196) legt het uit. Bij de deur van het parochiehuis hingen witte, platte, flesvormige stenen met een ketting aan elkaar verbonden. Als afschrikking net als de schandpaal of de galg. Deze schandstenen werden ook wel de stenen van de wet genoemd.

Ze waren vooral voor vrouwen die "zich door hare driften tot gekijf vechten enz. lieten wegslepen". De man, die voor zijn vrouw verantwoordelijk was, kon bij veroordeling een boete betalen, maar gebeurde dat om wat voor reden (geen man, geen geld) niet dan moest de veroordeelde vrouw de stenen elders naar toe dragen, bijvoorbeeld naar de volgende parochie. Dat laatste bepaalde de keur van Braban uit 1229 (toe de oudst bekende in het Nederduits): "van een wive die en ander wijf sloge was 20 schellingen verschuldigd ofte si moeste gheketende stene dragen van hare prochgien in dandere. 

Ook boeiend is de regelgeving rond huiselijk geweld en dan met name het effect op de buren die er last van hadden. Sloeg een man zijn vrouw zodat er burengerucht door onststond dan moet hij zijn buren een goede ham van 15 ponden ten beste geven. Was de vrouw degene die sloeg dan kostte dat maar twee ponden.  De emancipatie had nog een lange weg te gaan. 

van hoefslag naar omslag

Nog twee posts uit het 19e  -eeuwse boekje Wandelingen door Zuid- en Noordbeveland van A. ab Utrecht Dresselhuis die ik het noteren waard vind.  De eerste betreft de vervanging in de polders van de hoefslag door de omslag in geld, de gemeenmaking. Want oorspronkelijk kreeg iedere hoeve een stuk dijk aangewezen wat hij moest onderhouden. De zogenaamde hoefslag. In sommige polders functioneerde dat tot in de 19e eeuw. Maar bij meer algemene werken als sluizen ging men over tot een heffing, de omslag in geld. Dat moest er wel een geldeconomie zijn, en (kleine) boeren het niet lever zelf willen doen omdat ze daaa wel tijd voor hadden. Een omslag ging immers gepaard met transactiekosten (zoals aanbesteding van het werk). 

Utrecht Dresselhuis (p.153) meldt dat in het geval van Noord-Beveland de graaf in april 1340 al ingreep. Gezien de kwaliteit van de zuiddijk liet hij twee inlagen (gebieden achter de dijk die konden worden buitengedijkt door een nieuwe binnendijk) aanleggen en besloot de kosten  via een omslag per gemet te verrekenen.

Falen en Opstaan

 De Rli publiceerde vandaag Falen en Opstaan. Afgelopen dagen dus extra werk met interviews, op zich leuke gesprekken en reden dat het hier op de blog wat stil was. Hier is het advies. Op die pagina ook de meeste media-aandacht. 

Vanmiddag mocht ik het ook bij BNR toelichten. Dat zal op hun site wel online komen om terug te luisteren. (Daily Move, 117.10 uur)

Podcast

Voor de podcst luisteraars: Foodlog publiceerde vandaag een podcast waarin Pierre Berndsen en ik van gedachte wisselen over innovatie in het voedselsysteem. Ik viel ter elfder ure in omdat een ander uitviel voor de opname. Misschien helpt het om een koers voor de bedrijfstak uit te zetten.

Fien & Teun

 Dinsdag (30 april) had de NRC veel aandacht voor Fien & Teun. Nooit van gehoord. De journalist van het stuk vermoedde dat al, wie geen (klein)kinderen tussen 0 en 8 jaar heeft, zal het fenomeen ontgaan zijn. Het gaat dus om cartooneske figuren voor kinderen, die in dit geval avonturen op de boerderij beleven. Ze zijn bedacht door een bureau Lief! dat  lifestyle baby- en kinderartikelen ontwierp. Het ging failliet maar de buurman-ondernemer Michael van Hoorne zag er brood in. Hij gaf de al door een illustrator tot leven gewekte figuren een educatief tintje mee over het landleven op de boerderij. Dat lijkt de basis van het succes te zijn. Inmiddels zijn er een paar succesvolle kinderfilms, merchandise en een pretpark en een vakantiepark. Er waren al een tv-serie, muziekalbums en theatershows. Data alles in en vanuit de Alblasserwaard. Met inmiddels een paar franchises in China die thema's voor hun parken zoeken. 

De journalist ziet er de Ot en Sien van de 21ste eeuw in. De clichébeelden van klompen, melkbussen,, molens en kaas zijn volop aanwezig. De doorbraak kwam in de periode dat ook BOer zoekt Vrouw zeer hoge kijkcijfers scoorde en dat Albert Heijn consumenten liet sparen voor tuintjes, potjes met zaden, zo verklaart Van Hoorne zijn succes. 

Later in de week had de krant ook nog een groot artikel over 75 jaar de Schippers van de Kameleon. En hoe de boeken van Hotze de Roos ongemerkt doorspect zijn van sociaaldemocratische waarden. Met als voorbeelden dat Hielke en Sietze mensen helpen die het lastig hebben in het dorp. De crisis had diepe indruk gemaakt op de Roos, zijn vader was een 'rode' aannemer. 

En zo primen we de volgende generaties.

Kreil

Ooit zou er tussen Creil en Kreileroord, dus tussen de Noordoostpolder en de Wieringermeer, nog voor het ontstaan van de Zuiderzee een groot woud hebben gelegen.  Dat verhaal kende ik, als ook dat de historici er weinig tot geen bewijs voor hebben, het bos in nooit teruggevonden. Het Kreilerbos was een moerasbos en Kreil is dan ook Friese woord voor wilgentenen. Dat wist ik niet, maar het verklaart wel waarom je de stobben niet makkelijk opvist. Arjen Fortuin kwam met dit feitje, vandaag in zijn rubriek Boek uit de kast in de NRC. Als inleiding op een boek uit een boekenkastje in Creil. 

klimaatvideo

 Eerder dit voorjaar meldde ik al dat ik een zaterdag te gast was bij het Burgerberaad Klimaat als deskundige. Er zijn toen ook video[s gemaakt met alle deskundigen en die staan hier online. Mijn boodschap bevatte vier punten:

• bij voedsel is de productie met zijn export wat anders dan de consumptie met zijn import.
• innovatie is een grote bron van verandering, met en zonder beleid
• het gaat om een ruimtevraag: hoe willen we wonen en werken.
• solidariteit arm en rijk is belangrijk. Kapitaal in handen van rijkere mensen ontleent zijn waarde aan de toekomst en die mogen dus best goed bijdragen

Je kunt ook zelf aangeven bij het Burgerberaad wat je belangrijk vindt. Zie hier

Lange lijnen

Gisteren hield de Rli een mini-symposium ter gegevenheid van het afscheid van de directeur-secretaris, Ron Hillebrand.  Ik was gevraagd om te spreken over de lange lijnen in de landbouw, onze advisering en hoe verder. De sheets staan online.

Anna Paulowna

We waren dus bij de bollen in Noord-Holland. De reisgids meldde dat de Anna Paulownapolder niet meteen een succes was. Toen die halverwege de 19e eeuw werd ingepolderd klaagden de boeren steen en been over de armzalige zandgronden waarop het niet goed wilde groeien.  Dat veranderde in 1911 toen de eerste bollenboer er aan de slag ging.  De geestgronden van duinzand vermengd met lichte klei bleken ideaal. Het deed me realiseren hoe lastig het is om te bepalen wat een goede Agrarische Hoofdstructuur zou kunnen zijn: wat nu minder goed is, is dat in de toekomst misschien wel. En is een AHS er voor voedselzekerheid of ook voor siergewassen?

oorlog en vrede

Met de Pasen las ik het tweede deel van de trilogie van Fernaud Braudel over de Middellandse Zee uit. De Nederlandse vertaling uit 1993. Op zijn laatste pagina's (p.545) contrasteert hij de oorlogen met de conjunctuur van de 16e eeuw. De correlatie is niet perfect, maar intrigerend. Aan de ene kant zijn er de godsdienstoorlogen, of ze nu kruistocht of jihad heten. Die lijken samen te vallen met de dieptepunten in de conjuncturele golf; als het slecht gaat gaan we een ander systeem te lijf. Als het slecht gaat krijgen de goddelozen de schuld en gaan we ze te lijf. Na het draaipunt van de conjunctuur, in de opgaande fase is er ruimte voor familietwisten: de burgeroorlogen en opstanden, en ook wel de aanval op de bevriende buren. Blijkbaar moet de woede (mijn interpretatie) van de neergang een weg naar buiten vinden en is er tijd en ruimte nu die niet meer besteed hoeft te worden aan het boven water houden van het eigen hoofd. Ik herinner me (maar kan helaas geen bronvermelding geven) een sociologisch onderzoek dat ook boerenprotesten in onze tijd koppelde aan de eerste fase van een prijsherstel. Wat zegt dat voor onze tijd?

VROLIJK PASEN

 

Baanderheren en Oud-Poelgeest

 We lunchten vandaag bij Oud-Poelgeest. Terug naar Oegstgeest dus.  Het kasteel was ooit een tijdje van Herman Boerhave, maar is ouder. Het stamt uit de tijd van de ridders in de Middeleeuwen. Het lag op geestgronden omringd door poelen. Het deed me eraan herinneren dat er ridders waren die baanderheer waren. Ook daarvoer schrijft Utrecht Dresselhuis (p. 230): dat waren ridders die, mede op basis van meerdere heerlijkheden die ze bestuurden, nog al wat personeel hadden en met een behoorlijk groep jonge ridders en anderen ten strijde trokken. De aanvoerder moest dan zichtbaar zijn en voerde een banier. Een banier was een zijden vaan die aan een lans was gebonden. 

Overigens bloeien de Stinsenplanten er momenteel fraai. 

Windrecht

 Ik treinde vandaag op en neer naar Middelburg dus alle reden om nog een post te wijden aan het Zuid-Beelandse boekje van Utrecht Dresselhuis. Hij legt uit (p. 201) dat je in de Middeleeuwen geen bedrijf kon starten zonder de Heer van het ambacht ook een jaarlijks bedrag te betalen  Dat had niet alleen nadelen (de heffing), maar ook voordelen. Want je verwierf vaak een lokaal monopoly omdat je gevrijwaard werd van concurrentie.

Een bijzonder recht was het windrecht, zo moest de molenaar van Oudelande 24 gulden per jaar betalen voor het windrecht.  Het lijkt een vreemd recht, want de ambachtsheer levert daarvoor geen wind. Maar ook de molen had een lokaal monopolie, soms zelfs niet alleen praktisch (geen andere molens in de buurt) maar soms ook juridisch omdat er molendwang was voor de inwoners: ze moesten van de molen gebruik maken.

Het windrecht was ook een instrument van ruimtelijke ordening, althans zo interpreteer ik het op sommige plekken: de overheid / ambachtsheer garandeerde wel degelijk wind doordat er geen gebouwen of bomen mochten worden neergezet die de molenbiotoop zouden verstoren. Het is ook een recht op vrije windvang. 

50 jaar EAAE onderzocht

 Dit jaar bestaat de EAAE, de vereniging vban Europese landbouweconomen, 50 jaar. Dat vieren we eind augustus in Bonn. Ter ere van dat feit publiceerden we een analyse van de topics die in die 50 jaar populair waren, en beschreven de geschiedenis van de club. Het wordt het openingsartikel in de volgende uitgave van EuroChoices. Nu al online beschikbaar. 

Klaagmuur

 

De handelsoorlog houdt de wereld in zijn greep. Ook de beurzen. Er blijkt een Wall of Worry te zijn gemaakt. Die vooral laat zien hoe het kapitaal afgelopen decennia van de globalisering heeft geprofiteerd, maar ook de schokken in beeld brengt. Deze versie plukte ik van het www.

Tolerantie anno 1691

 Terugkomend op de post van gisteren: we leren altijd uit de geschiedenisboekjes over tolerantie in de Republiek der Verenigde Nederlanden. De Gereformeerde Kerk had immers forse toelatingscriteria, je was niet zo maar lidmaat. En er waren veel andere geloven in het land, voor de handel was het beter te gedogen.  Dat de werkelijkheid soms een graadje minder tolerant was, meldt Ab Utrecht Dresselhuis in 1832 ook (p. 113).

Zo liep de tolerantie averij  op door de vervolging van de Hugenoten in Frankrijk die ook veel vluchtelingen naar ons land opleverde. Dat leidde tot wraakgevoelens alhier van Protestanten richting "de Roomschen", en in het bijzonder Jezuïeten die hier missie bedreven. oo gingen in 1691 twee hofsteden in de Zak van Zuid-Beveland waarvan de bovenverdieping tot katholieke schuilkerk was verbouwd, in vlammen op. 

Godsdienstvrijheid

Laat ik dan nog maar een paar stukjes uit he boekje Wandelingen door Noord- en Zuid Beveland van Ab Utrecht Dresselhuis (origineel 1832, in 1974 in facsimile opnieuw uitgebracht).brengen.  Want hij schrijft in mooie bewoordingen. Bijvoorbeeld als het over de emancipatie van de katholieken gaat luidt de tekst uit 1832 "Naar gelang zij zcih meer als stille staatsburgers deden kennen , werden de beperkingen, onder welke zij hunne Godsdienstoefeningen houden moesten, opgeheven en na 1796 geheel vernietigd. Zij genieten thans, gelijk gij weet, gelijke regten met de Protestanten, en dit is billijk. De hooge regering behoord, als zoodanig, geene geloofsbelijdenis te hebben, en niet te vragen naar de godsdienst der onderdanen, maar hunn plichtsbetrachting als burgers.".. Een best relevante tekst, bijna 200 jaar later.  (p.122)

Namen

De NRC had vandaag een stukje over het mannelijke karakter van onze achternamen. Velen kregen hun achernaam van hun vader (Jansen ofwel Jans zoon), of van een mannelijk beroep: er zijn wel bakkers maar geen bakers (dat ligt in het Engels anders maar daar is de baker geen kraamvrouw). Velen blijken ook genoemd naar de naam van het huis waar ze woonden. 

Wat in het stukje ontbrak is waarom we namen zijn gaan geven.  Volgens Ab Utrecht Dresselhuis (p.23) kwam dat door de kruistochten. Voor die tijd noemde men iemand bij zijn doopnaam en eventueel zijn vaders naam. Dus Jan Klaassen. Maar bij de kruistochten waren er zoveel mensen samen dat dit zelfs bij de (lagere) edelen tot verwarring leidde, en voegde men de plaatsnaam toe. Het werd dus Jan van Arkel.   Voor de adel althans. Als men van plaats veranderde, of beter, als een zoon ergens anders ging wonen nam die dus makkelijke een andere naam aan. 

Boeren (althans in het rivierengebied) begonnen in de Gouden Eeuw een achternaam te kiezen, althans als ze bestuurlijke functies kregen en zich belangrijk begonnen te voelen. 

In de Balie over grondpolitiek

 

Gisteravond zat de grote zaal van De Balie vol met boeren, burgers en buitenlui om te discussieren over ruimtelijke ordening en grondpolitiek. In de serie van Foodlog en het boek Daarom zijn de boeren boos. Dus begonnen Wouter van der Weiden en ik met de grafiek uit dat boek, waarna een panel met Cees Veerman en Alex Datema zijn licht er over mocht laten schijnen. De livestream is hier

in Vlaamse kringen

 
Gisteren boden we het eerste exemplaar van de 2e druk van Daarom zijn Boeren Boos aan in Brussel aan de Vlaamse minister voor Landbouw Jo Brouns. Bij de aanbieding van de eerste druk moest hij verstek laten gaan dus vandaar, maar hij had er al heel bruikbare dingen in gelezen. Hij werkt aan een landbouwvisie en we bespraken hoe zo'n visie alleen effect krijgt als het leidt tot een nieuw samenspel tussen overheid, ketenartijen en boeren. En dat doplossingen vermoedelijk uit de lokale context moeten komen.

Gene editing

 Een paar weken gelden schreef Emile Steinmarker in the Economist (1.3.2025) een Technology Quarter briefing vol met als titel The age of CRISPR.  Waarin de voortgang met Gene-editing centraal staat, ook op vlak van landbouw. 

We hadden dus GM, Gene Modification (volgens sommigen Gene Manupulation) waarbij ook genen van planten worden overgezet (transgenese). Meest bekende is een van de eerste van Monsanto die gewassen resistent maakte tegen herbiciden als Round-Up (Round-Up Ready) zodat er flink gespoten kon worden. Leuk voor de verkopers van de zaden en de gewasbeschermingsmiddelen maar met als risico de ontwikkeling van resistente onkruiden ('super-weeds').  Met eidting richt men zich op muteren van genen binnen een plant (cisgenese zegt men in Nederland wel), waarmee een natuurlijk proces wordt nagebootst.  Zo kun je gewassen op smaak of droogte sneller veredelen dan langs natuurlijke weg. Planten zijn soms best ingewikkeld: een mens heeft maar 1 genoom, tarwe 3.  Kans op verandering is dus niet zo groot en editing kan een handje helpen, zo claimen de voorstanders. Tegenstanders zien ook hier gevaren, zoals dat een droogte resistente plant makkelijker andere wilde planten wegdringt in tijden van waterschaarste. 

History

 Nog een leestip: The shortest history of economics. Van Andrew Leigh, dit jaar verschenen in een serie van pockets met veelal geschiedenissen van landen. Zeer toegankelijk boekje dat je in een dag zou moeten kunnen lezen, zo claimt de omslag. 

In dit geval is het zowel de geschiedenis van de mondiale economie vanaf de oertijd tot na COVID-19 als daardoor gelardeerd de geschiedenis van de wetenschap economie. Althans veel belangrijke concepten en een aantal denkers komt langs. Ik beleefde er een paar interessante avonden aan. 

rampen

 

Ik las afgelopen weken Rampen, een boek van Lotte Jenssen. Het gaat niet alleen of zozeer om de ramp zelf, maar vooral om de rituelen na de ramp en over de  ramp na de ramp (de politieke en maatschappelijke gevolgen). Veel watersnoden, epidemieën en vuurwerk. En enkele agrarische: de hongersnood door de aardappelziekte, de veepest. Aanbevolen.

column

 

Mijn column van vandaag met een korte samenvatting van de noodzakelijke discussie over waarden uit ons boek Daarom zijn boeren boos. 

Klimaatberaad

 
Afgelopen zaterdag was ik te gast bij het Burgerberaad Klimaat, in de Rijtuigenloods in Amersfoort. Met nog 50 exppers. Een impressie staat online. 

artikelen-jacht

In de publicatie-business wordt blijkbaar nog altijd veel geld verdiend. Althans in het publiceren van wetenschappelijke artikelen waar je of de bibliotheken of de auteurs wel wat geld kunt vragen. De concurrentie tussen bladen om artikelen is dan ook groot. En ergerlijk, ik krijg per dag 2 of 3 mails van mij onbekende tijdschriften of ik een artikel wil indienen voor review. Soms in bedeltekst ("we komen er nog net 1 te kort voor de volgende editie), soms meer algemeen. Daar komen dan nov uitnodigingen voor congressen bij (ïnvited speaker") en soms een verzoek om redacteur van een blad te worden of een artikel te reviewen. Omdat ik ook wel met voedingsdeskundigen en zelfs medici heb gepubliceerd soms op de gekste terreinen, zelfs in de medische wereld.  Weinig aan te doen, zo vrees ik. 

De line up voor De Balie

 26 maart gaat het in De Balie over ruimtelijke ordening en grond. Met een all-star line up, al zeg ik het zelf. Koop een kaartje en praat mee over de schaarse ruimte. Zie alhier. 

Bij Stimuland

 Stimuland , een organisatie die werkt aan plattelandsontwikkeling, vroeg me om in hun nieuwsbrief uit te leggen wat Doelsturing is, en wat het nut ervan is. Het werd een aardig interview en het resultaat staat hier. 

Vrijblijvendheid leidt tot chagrijn

Naar aanleiding van de vorige blogpost moet me nog wat van het hart over gebiedsprocessen. Eerder meldde ik al dat ik in een discussie in Ede geconfronteerd werd met chagrijn in het Binnenveld over de verkoop van grond aan een boomkwekerij en afgelopen week kreeg ik allerlei artikelen over de Boterhuispolder bij Warmond onder ogen. Daar is een wethouder afgetreden na een aanbesteding van verpaching die niet het politiek gewenste resultaat had omdat de hoogst biedende gangbare veehouder van buiten het gebied het winnende bod uitbracht.

Wat me in beide gevallen opvalt is naïef handelen in een gebiedsaanpak. Betrokken grondeigenaren en pachters denken een gemeenschappelijk plan naar de toekomst te hebben maar leggen dat juridisch onvoldoende vast en vertrouwen op uitgesproken intenties van elkaar. En dan bezwijkt er een partij voor het grote geld of maakt fouten in een aanbesteding. De afspraken hadden ook vastgelegd kunnen worden in optierechten  (eerste recht van koop) of een coöperatie met gemeenschappelijk grondbezit  of via een publiek omgevingsplan of een graslandverplichting of bio-verplichting). Of pacht had omgezet kunnen worden in erfpacht en ongetwijfeld zijn er nog meer juridische borgingen te bedenken.

Een juridische en economische stresstest van de gebiedsvisies en mooie intenties zou wel eens geholpen kunnen hebben en veel geruzie nu het misloopt voorkomen kunnen hebben. Het lijkt me een boeiend terrein voor multidisciplinair onderzoek, ook een uitbreiding van het maken van business modellen voor bedrijven. Doe het ook eens voor een gebied. 

Plannen worden te weinig tot in de staart geregeld, en daar zit nu net het venijn - zo vatte iemand het samen. 

in De Balie

Het was een geslaagde avond, gisteravond in De Balie. Mooie afsluiting van een dagje Amsterdam, de lancering van het boek Daarom zijn boeren boos. Een werkplaats van publiek, met enkele hooggeleerde auteurs en jonge boeren (NAJK, HAJK, Vlaanderen) en een intro van de initiatiefnemer. Volle zaal.  er is veel behoefte aan duidelijkheid, men is de onzekerheid zat; dat werd wel duidelijk.

Velen kijken toch naar Den Haag voor  het doorhakken van de knopen. Het boek suggereert dat de keuzes daarvoor veel te zwaar zijn. Het is een herinrichting van het land, in wat voor land met hoeveel boeren willen wij leven en in het verleden werden die keuzes bijna alleen genomen na watersnoden (1916, 1953, 1995/7) of na WO II. Zoals Dick Veerman stelde: dan is het lastig als je alle boeren op voorhand een toekomst beloofd  hebt(terwijl de malkrobot een deel overbodig maakt, dacht ik erbij). 

Ik kon het niet nalaten nog even te wijzen op het feit dat toen eind 19e eeuw de markten niet werkten, boeren coöperaties oprichten. Nu werkt het voedselsysteem, maar niet het beheer van de natuurlijke hulpbronnen. Dus kunnen we daarvoor nieuwe organisatievormen vinden. Kunnen alle boeren in de Stelling van Amsterdam (die binnen de stelling lagen om bij belegering de stad te blijven voeden) en de grachtengordel die vindt dat het waterpeil omhoog moet, er meer natuurbeheer en wandelpaden moeten zijn en minder stikstof het probleem niet zonder Den Haag oplossen?  Wat de boeren aan CO2 of stikstof doen, hoeft men in de grachtengordel niet te doen, en dan kun je vervolgens kijken of je dat betaalt via producten in heropgestane Melksalons (zie het boek), of in diensten voor CO2 of natuurbeheer via een kleine verhoging van de ozb of zo. En als er nog iets nodig is  (experimenteerruimte, een lexus specialis zoals ooit voor Midden-Delftland of het Gooi (zie boek)) dan kan de burgemeester dat misschien met Den Haag regelen ? Gaat misschien sneller en is innovatiever dan wachen op Den Haag.  met Den Haag

Langjarige prijsontwikkeling

 

Op initiatief van mijn medeauteurs, die ook voor het boek Daarom zijn boeren boos, de analyse maakten, verscheen bij Foodlog een artikel over de prijsontwikkeling in afgelopen decennia. Met de bekende grafiek van de prijsschaar. Zie alhier.

de melkrobot

 Een aardig artikel vorige week donderdag 13 februari in Food&Agribusiness over de opmars van de melkrobot. Ik leg wat hoofdzaken vast, altijd handig om nog eens te gebruiken als illustratiemateriaal rond schaalvergroting.

Conventionele melkstallen (zij-aan-zij, tandem. visgraat, swingover, carrousel/draaimelkstal e.d.) steeds meer verdrongen door  de melkrobot. Eigenlijk zijn die systeem innovaties om de arbeidsproductiviteit te vergroten en proberen constructeurs zo ver mogelijk te komen. Die conventionele systemen doen het elders in de wereld nog prima. Zoals een taxichauffeur van Uber ooit tegen me zei in Sillicon Valley: sir, we have Mexicans. Zo lang het duurt, natuurlijk. Er liggen veel kansen voor technologie die in Nederland dankzij hoge arbeidskosten en emissie-eisen wordt ontwikkeld. Ook in Nederland zijn er nog wel gezinsbedrijven die per se de individuele koe zelf willen zien, en mogelijk opzien tegen de investeringen. En op grote bedrijven met grote koppels blijft de draaimelkstal wel een concurrent van de robot als je niet veel  aan individueel diermanagement doet. Hoewel ook daar de dataverzameling steeds meer toeneemt. Robots deden het aanvankelijk goed op de gezinsbedrijven waar de sociale kant van rust in het gezin ook een rol speelt.  Maar weer niet bij wie wil beweiden, dat kan wel steeds beter overigens.  Robots vragen wel minder m2 dan een draaimelkstal, maar gebruiken wel meer energie. European Dairy Farmers heeft geconstateerd dat de kosten tussen de staltypen per kilo melk elkaar niet veel ontlopen. 

Het aantal robotgebruikers is inmiddels gegroeid naar 5100. Conventioneel zijn er nog altijd 7600. Maar de robot wint terrein. In de verkopen van de eerste 11 maanden van 2024 werden er 850 locaties vernieuwd met robots, 9 met draaimelkstallen en 136 conventionele melkstallen. 

keek op de week

 Dat was me het weekje wel, waarin de Amerikanen aankondigden nog even een deal met Rusland te maken op niet al te aantrekkelijke voorwaarden voor Oekraïne en Europa, en verder Europa maar te negeren als partner en voor eigen achterban te jennen. 

Ook voor de reconstructie van de veehouderij was het een bijzondere week. Directeur Martin Houben van Houbensteyn kondigde aan te stoppen. Dit bedrijf met 5.000 zeugen en 45.000 vleesvarkens (ofwel 1.1% van de nationale productie) heeft 6 locaties in Brabant en Limburg en is op alle 6 piekbelaster.  Het is een vooruitstrevend bedrijf met mestverwerking, energieopwekking, gebruik van restproducten als voer etc,  Het besluit leidt tot veel discussie in de sector en op Foodlog omdat het wel een innovatief voorbeeld bedrijf is. Dat overigens niet mee mag doen, vreemd genoeg, met 1-ster beter leven omdat het te groot is. Het bedrijf stelt dat in zijn persbericht nog even fijntjes vast.

Bedrijfseconomisch is het besluit vrij logisch, net zoals bij meer grote bedrijven die stoppen. Zoals een melkveehouder in Grashoek (L) met 500 koeien (en nu maar hopen dat we Grashoek niet moeten omdopen in Leliehoek - het waterschap Vallei en Veluwe maakt zich over dergelijke effecten zorgen).

Dit soort bedrijven is behoorlijk up to date en krijgt een zeer behoorlijke prijs van de overheid, die blijkbaar niet zoveel zin heeft om oudere stallen te kopen die misschien over een paar jaar toch wel stoppen. De directe opbrengstwaarde door de regeling is dus vrij hoog. De indirecte opbrengstwaarde (door doorboeren) is voor dit soort bedrijven echter relatief laag. Ze werken veel met betaalde arbeid, in tegenstelling tot de gezinsbedrijven, en hebben dus een lage marge. Ze moeten dus heel groot zijn en blijven, en het is onder de huidige omstandigheden zeer de vraag of ze zelfs met allerlei innovatieve technieken, daar op die (piek)locaties wel een vergunning voor krijgen. Houbensteyn was bang van niet en vreest de onzekerheid. Doordat personeel wordt ontslagen houdt de directie vermoedelijk nog een leuk bedrag over en heeft de vaardigheden om ergens anders iets nieuws te beginnen (of te rentenieren).  De transitiekosten liggen dus lager dan in een gezinsbedrijf waar de boer van 55 een baan moet gaan zoeken.

Voor de overheid is het ook wel lekker efficiënt: weinig transactiekosten als je zo 1% kunt uitkopen, en je kunt nu heel veel boeren in die regio laten zitten, die je anders uit had moeten kopen om eenzelfde effect qua milieu te halen. Kun je toch zeggen dat je voor het gezinsbedrijf bent.

Maar wrang is het wel dat verlies van een voorloper, ook voor de structuur van de sector.

Deens klimaatbeleid

Al eerder hadden we het hier over het Deense klimaatakkoord voor de landbouw. Deze week viel de Jorunal of Agricultural Economics op de mat. Met als openingsartikel: Sorensen et al.: The effects of unilateral climate policy towards agriculture: a case study of Denmark.  Het team lijkt vrij optimistisch over het akkoord: een fors deel zal door de consument worden betaald, en een fors deel door de grondeigenaren (die de waarde zien dalen) en impliciete suggesties is dus dat het voor de boer wel meevalt zodra de schok is verwerkt. Ze voorzien overigens niet al te veel innovatiemogelijkheden om CO2 te reudceren en gaan uit dat effect op de mondiale situatie niet groot is omdat productie zich verplaatst. 

Dat laatste wil ik wel geloven.  Van het effect op consumenten ben ik iets minder overtuigd. Als ik het goed begrijp hebben ze vooral gerekend met de prijselasticiteit van de export (hoeveel minder exporteer je als de prijzen stijgen), en nemen dan voor de binnenlandse vraag daar "zoals gebruikelijk" de helft van omdat de binnenlandse vraag minder prijsgevoelig is. Het is niet echt mijn specialiteit maar of dit nu genoeg rekening houdt met feit dat retailers zouden kunnen gaan importeren, dat had ik wel graag breder bediscussiert willen zien. Of zitten de retailers in een deal waarbij ze Deens blijven serveren ?  Er kan nog wel wat meer gerekend worden aan de vraag of "een significant part" van de kosten naar de consument gaat als je dit eenzijdig doet. Zo lijkt me. More research is needed. Maar lees vooral het paper.  En het zou natuurlijk interessant zijn om te zien wie de grondeigenaren zijn: de boeren of zijn die vooral pachters van grote beleggers?

de verkoop loopt

 Het boek Daarom zijn boeren boos lijkt aan te slaan, Gisteren kwam het bericht dat de eerste druk van 1500 exemplaren is uitverkocht. Dat wordt een collectors item. De tweede gaat naar de drukker, dus u kunt bestellen. En geef je op voor een bijeenkomst eind van de maand in de Balie in Amsterdam.

naamgeving cooperaties

 Deze week viel een fraaie brochure van FarmPlus in de bus. Ik moest even goed kijken, maar toen bedacht ik me dat dit de nieuwe naam is van CZAV, die met de CAV Wieringermeer is gefuseerd, al enige tijd ook in Vlaanderen actief en eigenaar van loonbedrijf Heyboer in Biddinghuizen. Het bevat ook de jaarrekening maar een echt jaarverslag met terugblik, toekomstverwachting, een bericht van de RvC en de accountantsverklaring kun je het moeilijk noemen - dat spreekt de meeste leden blijkbaar niet meer aan.

Enfin, het gaf me aanleiding tot het inzicht dat er een boeiende ontwikkeling zit in de naamgeving van onze coöperaties, die misschien wel veel zeggend is. Ik zie vier fasen:

1. In den beginne waren er veel cooperaties met een soort missiestatement als naam: Welbegrepen EIgenbelang, Eendracht maakt macht, de Goede verwachting.

2. Toen die namen uit de mode raakten, domineerden de eenvoudige letters met vaak een regionale aanuidigin, zoals in de fusiepartners van FarmPlus: CAV Wuerubgerneer [cooperatieve aan- en verkoopverening), CAV Leeuwarden, C..B. (cnetraal bureau), etc.

3 Vervolgens kregen we in de jaren 60 de uitspreekbare afkortingen. Ik denk dat Cebeco in 1963 de eerste was, maar ik het rijtje pasen ook Cavo-Latuco, Coceco, Cehave, Coberco, Velabo (een dochter van de VLB), Avebe, Robeco (het Rotterdamse Beleggingsconsortium) als ook Alko (leerder en later Cooperatie Lelyland), Domo, ABAB, Rabo, etc.

4 En sinds de globalisering toeslaat moet het in het Engels: Agrifirm, ForFarmers, the Greenery, en nu dus FarmPlus.

Een column over de volksaard

 

Gisteren verscheen mijn column op BoerenBusiness over de Nederlandse volksaard, ofwel de culutuurverschillen die Geert Hofstede ooit duidde. Met een suggestie dat het handelen ons meer in het bloed zit dan de bureaucratie en dat je dus de natuurvergunningen voor ammoniak ook zou kunnen vervangen door ammoniakrechten.  Zie alhier