PRETTIGE JAARWISSELING EN GELUKKIG NIEUWJAAR

 

Nostalgie-index 2022

 We komen in de interessantere regionen van de jaarlijkse Top2000. En dus wordt het weer tijd voor de nostalgie-index. Er was dit jaar veel aandacht voor het platteland en het dorp. 

Komende jaren moet het dorp gemoderniseerd. Het kabinet besteedde er dit jaar nogal wat kamerbrieven aan. Maar de nostalgie naar het oude Deurne blijft. Wim Sonneveld's evergreen zakte twee plaatsjes weg naar nummer 56. Als dit een varkensnotering zou zijn, zou ik voor volgend jaar een fors herstel voorspellen. We zullen zien. 

Prettige jaarwisseling!

Perspectief

 
De websites van Agrio nodigen mensen uit om een perspectiefbrief te schrijven. Omdat men ontevreden is over die van LNV. 

Ik leverde ook een bijdrage. Die vindt je hier.  Met een suggestie voor een helder proces en de besteding van 24 miljard. 

Landbouwstructuur in Zeeland

Het Koninklijk Zeewsch Genootschap voor Wetenschappen stuurde net voor de kerst zijn jaarlijkse Archief / Mededelingen naar de leden. Het oudste wetenschappelijke blad van Nederland dat nog in roulatie is. Een special over de landbouw. Op verzoek schreef ik deze zomer een verhaal over de landbouwstructuur en de ontwikkeling daarvan in de afgelopen 70 jaar. Met de economische verklaringen en de uitleg dat de ontwikkeling  nog wel even doorgaat: de markt stuurt op minder maar grotere bedrijven. Wie geen lid is van KZGW kan het wel worden. Voor ruim 5 tientjes krijg je jaarlijks een mooi boek, een kwartaaltijdschrift Zeeland en nog de nodige activiteiten voorgeschoteld. En je hoort bij de fine fleur van 750 mensen die de kennis over Zeeland hoog houdt. En geniet van de fantastische collectie On line. 

column Mijn Hof

Aan het eind van het jaar nog enkele columns en artikelen van mijn hand. Voor BoerEnBusiness maakte ik nog een december-aflevering van mijn columns met boekbesprekingen. Dit keer Chris de Stoop: Dit is mijn hof, omdat het de plattelandsgevoelens van 2022 zo goed beschrijft.  Alhier. 

 

Voedselbanken en retail

Voedselbanken staan helaas weer in het midden van de belangstelling. In de laatste ERAE (2022/5) van dit jaar keek een team van John Lowrey et al. naar de samenhang tussen de voedselbanken en retailers. ("Food banks and retail mark-ups")  Het blijkt dat retailers met hogere marges relatief veel doneren aan de voedselbanken. De donerende retailers in de VS hebben een marge die 33% boger ligt. Zij voeren namelijk een prijs/kwaliteitsbeleid waarin voedsel erg vers moet zijn en er goed uit moet zien. Dat leidt ertoe dat voedsel eerder uit de schappen wordt gehaald. De auteurs trekken daaruit de conclusie dat het doneren van deze retailers niet alleen maar een aardige sociale geste is, maar onderdeel uitmaakt van hun business model (minder afvoerkosten, goede publiciteit??) en dus ook in hun eigen belang is. Ik constateer dat de markt / het voedselsysteem hier de zeer scheve inkomensverdeling volgt: kwaliteit voor de rijken, de rest voor de armen. En zo het systeem ook wel in stand houdt. 

over modellen en fotomodellen

 schreef ik in oktober een stukje voor Foodlog, dat ze nu publiceren in een reeks discussies over goed gebruik van modellen in (politieke) besluitvorming. Zie alhier.  En discussieer mee. 

Stoplicht labels

Voor het jaar om is signaleer ik hier graag nog wat interessante papers uit de laatste editie (2022/5) van de European Review of Agricultural Economics die onlangs in de postbus viel. Om te beginnen het paper van Carlsson et al.: Red, yellow or green? Do consumers' choices of food products depend on the label design". Ze probeerden in Zweden de meerwaarde van stoplicht labels te meten ten opzichte van beschrijvingen op de verpakking. Met name voor de meer persoonlijke karakteristieken van een product werkt het uitstekend: als het gaat om gezondheid is de prijs premium voor een groen over een rood stoplicht maar liefst 52%. Bij dierwelzijn en antibiotica zelfs 64%. Maar bij een meer collectieve uitdaging van klimaat maar 20%. Wat dus aan de ene kant het nut van labelling aangeeft, aan de andere kant ook de beperktheid van die consumentenlabels. 

Nog meer bijmengen

Het was hier deze week rustig, maar elders druk. Gisteren hadden we bij het Portaal in Rotterdam een nuttige sessie over verplicht duurzaam inkopen. Ik schreef er eerder deze week een stuk over oo Foodlog, en vanmiddag een reactie op de meest zinnige bijdragen. Zie hier. 

Hefdeeg

 Deze week viel er weer een exemplaar van het kwartaalblad Zeeland, van het KZGW in de bus. Ik kwam er de leuke term Hefdeeg tegen. Uit een instructie aan militaire bakkerijen uit de 19e eeuw. Tegenwoordig noemen we dat Zuurdesem. 

Het genootschap blijkt nog een stuk brood van een soldaat uit de Tiendaagse veldtocht te hebben. Geen kuch want die term, afgeleid van Keg, een homp brood is pas van 1885. Wel had men het in 1831 over Munitiebrood naar het Franse Munition de bouche (mondvoorraad) of Commiesbrood, naar het Duitse Komissbrot - Komiss is militaire dienst.

Die 10-daagse veldtocht was bedoeld om te voorkomen dat de Zuidelijke Nederlanden zich afscheidden van Noord-Nederland. Willem I had het zuiden in de gordijnen gejaargd, ze werden staatsrechterlijk en reiligeus gekneveld. Willem had alle kleinseminaries gesloten en hief extra belastingen op het armere zuiden. Ook werd het Nederlands ingevoerd als ambtstaal en in het onderwijs, ten koste van het Frans.

Op de foto overigens een jaren 50 kaartspel/kwartet met sporthelden. Wie kent ze nog?

M. Gossije: Een stuk soldatenbrood in Zeeland 2022/4

Bijmengen - vervolg

Gisteren gaf de Transitiecoalitie voor de Denkgroep Regie op Ruimte nog een persberichtje uit over het bijmengen - of zoals het misschien beter had kunnen heten: een verplichting om duurzaam in te kopen voor de voedingsmiddelenindustrie. (en die moeten dan maar kijken of ze het kanaliseren onder een label of bijmengen). Het persbericht  waarin ik sprekend wordt opgevoerd, staat hier. 

Op de foto een oud blikje van sigaren met een unieke opdruk die reclame maakt voor vogelzaad in winterse tijden. Dat was niet bijgemengd maar men werd aangespoord ook dat aan te schaffen. 

EEAA position paper NL

Het position paper van de EEAC over de Kaderrichtlijn Duurzame Voedselsystemen kwam hier afgelopen week al langs omdat we het in Brussel aanboden. Vandaag besprak ik het met een groep ambtenaren van LNV en daarna met de Bestuursraad LNV. U hoeft geen beroep op de Wet Openbaarheid Bestuur te doen, want de presentatie staat op Slideshare. 

Inkijkje in Berlaymont

Een fotootje met mezelf dit keer. Genomen in Brussel bij het gesprek over het EEAC Advies met Executive Vice-Presient Frans Timmermans over de Kaderrichtlijn Duurzame Voedselsystemen. Het advies is beter dan de foto, maar toch een aardig souvenir. En leuk om na vele jaren weer eens in Berlaymont te zijn.

Maten

Ook nog een leuke boekbespreking, afgelopen weekend in The Economit. James Vincent schreef Beyond Measure, over de geschiedenis van tellen en meten. We gebruiken nu veelal het decimale stelsel, dankzij de Verlichting en de Franse Revolutie. Behalve dan in bv. tijden waar de 10 daagse week en de 10-urige werkdag geen succes waren. Het is nauwkeuriger dan de ooit gebruikte lichaamsmaten van duimen en voet (feet). Bij de Sami in Lapland kennen de Saami een afstandsmaat die poronkusema heet en die een afstand aangeeft die een rendier aflegt om te urineren. Voor wie dus nog een Sinterklaascadeau zoekt, lijkt dit een leuk boek. 

Chocola, duurzaamheidsschema's en kleinschaligheid

The Economist had dit weekend een mooi verhaal over de cacao teelt in West-Afrika en duurzaamheidsschema's (waarom Nestlé boeren betaalt om kippen te houden - hulp bij voedselzekerheid voor de telers). Dat alles onder de titel Chocolate wars. Een passage over het echte probleem is te mooi om niet hier even vast te leggen:  

Such programmes make for good press releases, but do not get to grips with the scale of the problem. Nestlé’s project has 10,000 farmers and it plans to expand to 160,000 globally by 2030. Yet Alex Assanvo, the head of copec’s secretariat, claims such programmes reach a mere 15% of its farmers. (Other estimates are higher.) “Sustainability programmes cannot be the answer,” says Francesca Di Mauro, the European Union ambassador in Ivory Coast, “they’re welcome, but they’re not systemic.”

The grim truth is that small farmers will never grow rich selling unprocessed beans. In most countries where rural folk have dramatically improved their lives, they have done so by moving to cities and finding better-paid jobs there. Encouraging them to remain in the countryside and grow more cocoa than people want to eat is an unlikely path to prosperity.

Ivory Coast is hoping to move up the chocolate value chain. It is now one of the world’s two largest cocoa grinders (the other is the Netherlands). Yet grinding adds only a little of the value in a bar of chocolate. And in any case, there is little reason to think that because the country is good for growing cocoa it is also going to be better at making chocolate than, say, Belgium (which grows none). In focusing so doggedly on cocoa, Ivorians may be overlooking other industries where its firms and people might be more competitive.

Farms can generate wealth, but they typically do so by becoming bigger, more efficient and more mechanised. This means having fewer farmers. 

Zicht op de delta

 

Dit beeld plukte ik vorige week van Twitter. Het illustreert nog eens dat Nederland een delta is. Om een of andere reden lukt dat beter als de rivieren uit "het Noorden" (van de kaart) stromen, in plaats vanuit het zuidwesten. 

Waarom is me een beetje een raadsel, ik noem het maar het Mississippi-syndroom. 

Klimaat of stikstof: Iers gedoe

 

Mijn laatste column voor dit jaar in Food + Agri (volgend jaar gaan we verder, zo spraken we af) gaat over Sharm-El-Sheik, en de Ierse invulling van het klimaatverdrag. Het gedoe daar lijkt op dat van stikstof bij ons. En fijn voor boeren dat hier de stoppers en de industrie alvast zorgen voor reductie. De minister komt morgen met veenweide plannen, zo luiden berichten in de pers. Hier is de column

NL agri in the Washington Post

 
Mijn internationale netwerk stuurde gisteren een linkje door naar de Washington Post, die een mooi geillustreerd verhaal had over de successen van de Nederlandse landbouw. Ook hen valt weer op dat we veel produceren in een land ter grootte van Maryland. Zie hier. 

Bijmengen

Een jaar of tien geleden deden we op verzoek van LTO, CBL en FNLI  het project Ander Vlees en keken naar tal van concepten buiten de vleessector (zoals Groene Stroom, Max Havelaar etc) wat daarvan te leren viel voor de verduurzaming van de vleesproductie. Vanuit de voedingsmiddelenindustrie waren er mensen die erg voor een groenestroom-principe pleitten, omdat je dan geen extra logistieke kosten hebt en de basiskwaliteit verduurzaamt terwijl je ook niet afhankelijk bent van de koopbereidheid van de consument die nu eenmaal mee moet verduurzamen..

Het idee kwam opnieuw op tafel bij het Rli advies Boeren met toekomst (aanbeveling 6) en in de werkgroep van de EEAC over de aanbevelingen voor de Framework Law for Sustainable Food Systems, toen het ging om wat we van andere sectoren zouden kunnen leren in de verduurzaming en we namen het op als een van de opties. En zo bracht ik het in bij Regie op Ruimte, die het idee overnam. Inmiddels lijkt het interesse op te wekken, het advies van Remkes noemde het en in een Kamerdebat met minister Adema viel de term. 

En zo sta ik komende weken nog in enkele zalen om de voor- en nadelen, mogelijkheden en onmogelijkheden verder te onderzoeken. Ik zal daarvoor bijgaande powerpoint gebruiken. 

klimaatverandering en oogst

Sommige gewassen krijgen het moeilijk door de klimaatverandering, sommige gebieden profiteren. Op basis van enkele papers kwam The Economist afgelopen weekend met een kaart in zijn rubriek Graphic Detail: "Time to plant". Conclusie: tarwe en aardappelen gaan er in oogsten op vooruit, vooral in NW VS/Canada, Rusland. Ook de broodboom is kansrijk, die kan maanden zonder water. Rijst gaat er op achteruit, maar lokaal neemt de productie wel toe, met name in n West-Afrika en India. Mais en koffie (dat erg weersgevoelig is) worden schaarser. Mais krijgt het in de VS moeilijk, als de bodemvochtigheid laag is en het is lang droog, dan gaat het mis. Ook soyabonen in Brazilie leiden onder klimaatverandering.  Dit lijkt erop dat de voedergewassen het relatief zwaarder voor de kiezen krijgen - maar dat is slechts mijn indruk van een interessant kaartje. 

Lijstje: naamswijzigingen

Woorden doen er toe zei Johan Remkes. Aan het ontbijt las ik een tweet van een kamerlid dat zich beklaagde dat de minister 'landbouwgif' had gezegd, terwijl kamerleden er aanstoot aannemen als het lid dat zelf doet. Aanleiding voor een lijstje min of meer politieke naamswijzigingen in het voedseldomein.

1. kunstboter - margarine
2. pindaboter - pindakaas (mogelijk ook omdat het Surinaamse woord het Hollandse verdrong)
3. bestrijdingsmiddelen - gewasbeschermingsmiddelen
4. mestvarken - vleesvarken
5. mesthoenders - vleeskippen
6. mesthaantjes - slachthaantjes
7. mestkalveren - vleeskalveren
8. knecht - arbeider - medewerker

Het is overigens niet uniek voor voedsel. |Zo won kernenergie het van atoomenergie, maar dat was bij mijn weten niet ingegeven door de wens de associatie met het begrip te vervriendelijken (bestrijdingsmiddelen) of andere termen te beschermen door het ersats qua woord er niet op te laten lijken (boter).  

Nog weer een nieuwe trend is dit genre is de door de Vegetarische Slager ingezette trend om met woordspelingen of spellingstrucs  de plantaardige variant zo te noemen dat je ook aan de dierlijke denkt. 

kringlooplandbouw

 Leuk stukje in de nieuwste editie van Venster, het PR-blad van Shell. (uitgave november 2022). Circulair Boeren heet het stukje van Monika Jak. Het beschrijft met een mooie luchtfoto twee graancirkels in de Twentse buurtschap Mander, van 340 en 380 meter . Piloten noemen het visuele baken bij de Duitse grens ook wel de beha van Jannink.

Naar de schepper Gerardus Jannink, een textielfabrikant die op zijn 36ste president-directeur was van de katoenspinnerij in het gelijknamige familiebedrijf en van zijn moeder, een Van Heek, de kavel grond cadeau kreeg. Jannink (geboren in 1900) was geïnteresseerd in landbouw en pikte uit Amerika het idee op van ronde akkers. Je zou door steeds vanuit het midden te ploegen, zaaien en oogsten en dan in rondjes te blijven rijden, geen tijd meer kwijt zijn aan het draaien van de machines op de kopakker (wendakker). Jannink ontwikkelt er speciale tractoren voor met vaste doorlopende assen en met een ketting verbonden met een paal in het middelpunt van de cirkel draait deze perfecte, steeds grotere rondjes. Rogge, haver, tarwe en later mais zijn de gewassen die Jannink er teelt. 

In 1991 zijn de Mandercirkels als grootste land art project van Nederland overgedragen aan het provinciale landschap Overijssel. Uiteindelijk loonde het niet: de niet beteelde hoeken rond de ciirkel maakten het inefficiënt. 

Ik vraag me af of het in de VS wel is doorgezet (de cirkels die je daar uit het vliegtuig ziet worden in de regel veroorzaakt door de beregeningsapparatuur). En zo ja dan kan een econoom het verschil wel verklaren: daar was grond goedkoop en arbeid relatief duur, dus het niet gebruikte overhoekje kost minder en het wenden op de kopakker meer dan in Twente, waar grond relatief duurder was. 

Grondmarkt(en)

Hij is er weer: mijn maandelijkse column voor Boerenbusiness over actuele issues aan de hand van oude vakliteratuur. Dit keer: de grondmarkt(en).

Hier is de link.

EEAC over duurzame voedselsystemen

Hervormingsdag - een mooie datum om wat hervormingen van het Europese voedselsysteem voor te stellen. Ruim een jaar geleden dronk ik op de 2-daagse van de Rli met de secretaris van de EEAC, het Europese netwerk van duurzaamheidsorganisaties, op Rolduc een wijntje en besloten we tot een advies aan de Commissie, EU Parlement en lidstaten over de op handen zijnde Kaderrichtlijn Duurzame Voedselsystemen. En dus kwam er een EEAC werkgroep en werd ik rapporteur. Vandaag verscheen het position paper. We zullen zien of deze steen in de vijver ook effecten zal hebben. Hier is de link naar het paper. 

het lezingencircuit

 Er is weer veel vraag naar lezingen, in dit herfstseizoen. Afgelopen week sprak ik in Wageningen bij het MT Akkerbouw van Delphy over de ontwikkelingen in beleid en de sector. Donderdagavond was een leuke avond bij het Kerkcafé Blaricum. En dinsdag ben ik weer eens te gast bij de studenten van AERES in Dronten. Ik gebruik momenteel een redelijke standaard presentatie, die op slideshare staat. 

Bio in de flevo

 Afgelopen dagen beleefde ik veel plezier aan het boek De opdracht een goed rentmeester te zijn van Henk Pruntel. Het verscheen vorig jaar maar dat was me ontgaan. Doordat ik met een alleraardigste ambtenaar van de provincie onder de koffie ooit sprak over de historie van de biologische landbouw in Flevoland, kreeg ik het boek cadeau van de gedeputeerde na een briefing deze zomer van de Statencommissie over de resultaten van de Agro-Expert Raad.

Het boek bevat de biografie van Jan Jonkman die de biodynamische tuinbouw aan de Bronsweg in Lelystad deed opbloeien. Vervlochten in die biografie is de geschiedenis van de biologische landbouw in Flevoland en bevat het ook veel informatie over de historie van biologisch in Nederland. Een criticus zou kunnen beweren dat dit het boek wat caleidoscopisch maakt: voor de historie van bio heb je geen inzicht in de schaatscarrière van Jonkman nodig (hij schaatste als subtopper mee in Hamar in de jaren 50) en de historie van de Kemphaan in Almere of NZ27 zijn Flevolandse zijpaden in zijn biografie. 

Maar het is goed aan elkaar geschreven en mij deerde dat geenzins. Een deeltje van de geschiedenis kende ik als oud-inwoner van Flevoland en als lid van de Raad van Commissarissen van Nautilus rond en na 2000 - de grote problemen die we toen hadden in de marktveranderingen worden keurig beschreven; de RvC zelf als aspect van het achteraf misschien toch wat doorgeschoten organisatieontwikkelingstraject wordt overigens niet genoemd. "Misschien" want ten tijde van de reorganisatie speelde de RvC best een nuttige rol voor het bestuur dat het zwaar had. 

De problemen in de markt worden o.a. geweten aan de forse omschakelingssubsidies in de jaren 90. Die maakten het inderdaad makkelijker voor akkerbouwers om het voorbeeld van de tuinders aan de Bronsweg te volgen, maar ik heb me toch ook nooit aan de indruk kunnen onttrekken dat de teruglopende marges in de gangbare landbouw door de McSharry hervorming en de ondernemersdrang van de 2e generatie (op bedrijven die zonder vernieuwing anders na enige tijd te klein geworden zouden zijn) een rol speelde. Moet nog eens iemand wat diepte-interviews op doen, of liever nog: bedrijfsresultaten analyseren. Het boek is is overigens heel eerlijk over alle zaken die in de biologische landbouw lastig liepen of eenvoudig zijn mislukt. Voor een bedrijfskundige zitten daar nog veel interessante cases in: een transitie is ook steeds weer anders organiseren, dat wordt volstrekt onderschat. 

Leuk natuurlijk om tal van bekende namen in het boek tegen te komen. Ook als auteur trouwens: Herman Wijffels schreef het voorwoord, Huib Rijk het nawoord. Ik leerde er ook van alles uit dat ik niet wist. Niet alleen de ontstaansgeschiedenis van enkele bedrijven (ODIN, Eosta) maar ook die van SKAL, waarvan de oorsprong in de Jordaan in Amsterdam blijkt te liggen. Dat was me als SKAL-bestuurder niet eerder uitgelegd.  Boeiend is ook de ontwikkeling van ecologisch, later biologisch binnen de RIJP en de wijze waarop een aantal idealisten op de werkvloer met de zegen van het topmanagement maar met tegenwerking van middenkader en de gevestigde orde van de gangbare landbouw NZ27 van de grond tilde. Inspirerende case voor die grootbedrijven waar idealisten zich spiegelen aan de duurzaamheidsmanager of de CEO maar in de praktijk interne tegenwerking ervaren.

Ik heb wel eens vermoed dat de komst van de biologische tuinders op A93 aan de Bronsweg ook nog kwam door een lijntje uit Amsterdam (de kabouters die Roel van Duijn na verblijf op Loverendale in Oostkapelle in de hoofdstad introduceerde) via D66 oprichter / burgemeester Gruijters van Lelystad. Maar dat blijkt absoluut niet waar, hij komt maar 1 keer in het boek voor bij een openingshandeling. Het blijkt een enthousiaste ambtenaar (Peter Kouwenhoven) te zijn die alle eer toekomt en zo aan de wieg heeft gestaan van de ontwikkeling van de grootschalige plantaardige biologische landbouw in Nederland. 

Het hing in de lucht, concludeert Huib Rijk in zijn epiloog. En toch lijkt ook veel van toeval af te hangen. Zo schreef  Rudolf Steiner de BD landbouw het gemengde bedrijf voor. Dat mocht aan de Bronsweg niet omdat je binnen 3 km van het CDI met zijn mkz-vaccins geen rundvee mag houden. De komst van Jonkman naar Lelystad was ook zo'n gelukkig toeval. Hoewel, ook georkestreerd via selectie door een voorlichter en wellicht kosmisch voorspeld. 

Wie geïnteresseerd is in de historie van biologisch, binnen of buiten Flevoland: lezen dit boek. 

PS en in bijzonder een aanrader voor degenen die biologisch met kleinschalig associëren. Dat komt vermoed ik uit de jaren 60 hippie en small is beautiful gedachte (Schumacher). Want Steiner gaf in 1924 zijn antroposofische landbouwcursus bij een grootgrondbezitter in Pruisen en had landgoederen en landschappen op het oog. De bedrijven van Marie Tak van Poortvliet in ZW Nederland waren ook niet klein. Kortom grootschalige biologische landbouw blijft voor sommigen bedenkelijk, maar er lijkt me niets mis mee. 

PS2 Nog een pietluttigheid: als dit stukje leidt (dat vermoed ik niet) tot een tweede druk dan moet even nagekeken worden of de RIJP in 1968 wel 22.000 ha in O. en Z. Flevoland in beheer had, zoals ergens in de tekst staat. Ik vermoed dat dit alleen O. Flevoland moet zijn, want Z. Flevoland viel nog maar net droog in die zomer en is veel groter.  En Cees Cleveringa wordt ook 1 keer als Kees gespeld

naar de kerk

Donderdag spreek ik in Blaricum waar een kerkcafé maandelijks over actuele zaken spreekt, die niet altijd meteen met bijbeluitleg te maken hebben. Ik ben gevraagd het over de voedsel- en stikstofproblematiek te hebben.  Er zijn optredens waar minder reclame voor wordt gemaakt (zie foto). Voor wie in het Gooi woont: hier is de link. 

Lage rente

 Dat Nederland al eeuwen een kapitaalmarkt heeft die zorgt voor relatief lage rentes is wel bekend. Hoe laag blijkt uit een mooie grafiek over de periode vanaf 1311 (sic!) in de rubriek Graphic Detail van The Economist van 8 oktober. Het artikel trekt een statistisch significante trendlijn door de reele rente en laat zien dat die over lange termijn daalt met 0.016 procentpunten per jaar. De enige statistische afwijkingen waren de pest in de Middeleeuwen en een rondje faillissementen van landen rond 1550. Wat niet wil zeggen dat de reele rente gedurende een jaar of 20 niet een paar procent van de trendlijn kan afwijken (nu zou die op 0.7 % moeten staan).

Minstens zo interessant is de lijn voor Nederland ten opzichte van andere landen. In het begin lag die rente nog wel rond de 10%, en hoger dan in het welvarender Italië (dat via de lombarden geld uitleende aan opkomende markten in de lage landen) maar ver beneden die van Engeland en Frankrijk. Na pakweg 1450 lijkt de Nederlandse lijn al rond de 5% of zelfs lager te bewegen.

Het originele paper is “Eight centuries of global real rates, R-G, and the ‘suprasecular’ decline, 1311-2018”, Paul Schmelzing, 2020; Refinitiv Datastream; World Bank

vergrijzing

 Het gesprek op menig terras: waar zijn al die mensen gebleven die zorgen dat er zo'n tekort aan personeel is. Afgezien van feit dat er door ons consumptiegedrag misschien ook meer nodig zijn, is de het simpele verklaring vergrijzing. Hoe hard dat gaat maakte een interessant rijtje getallen in een artikel over Duitsland in The Economist van 8 oktober duidelijk. Voor elke 100 werknemers in de klasse 60-64 jaar, die dus komende jaren met pensioen gaan, staan er 82 klaar in de klasse 20-24 jaar. Nog alarmerender is dat het cohort 15-19 jaar. maar 59 potentiele werknemers telt ten opzichte van de 100 in de klasse 55-59 jaar. En 56 in de klasse 10-14 jaar om ooit de werkers van nu tussen 50-55 jaar te vervangen. Het wordt dus zelfs met enige immigratie nog stukken erger. Voor de EU totaal zijn de cijfers maar marginaal gunstiger: 83, 74, 72.

de historie van bewerkt voedsel

 is de kop van een kader in de VORK van september 2022. In het artikel  van Michiel Löwik met de titel Wel of geen richtlijn voor (ultra) bewerkt voedsel?. Voedsel is bewerkt sinds de uitvinding van het vuur, "Voor de eerste wereldoorlog bestond het bewerken van voedsel uit simpele handelingen als schoonmaken, sorteren, snijden, hakken, pureren, malen en verhitten gevolgd door inblikken, bevriezen en verpakken. In de jaren dertig van de vorige eeuw ging de voedingsmiddelenindustrie over op het uit elkaar halen van voedingsmiddelen. Deze aanpak werd versneld tijdens de Tweede Wereldoorlog om in de vijftigere jaren een hoge vlucht te gaan nemen. Met combinaties van hitte, chemicaliën en druk werd voedsel uit elkaar gehaald en tot nieuw voedsel gecombineerd". 

Boeiend. een verdere literatuurverwijzing heb ik in het artikel overigens niet gevonden/

de kringloop van mest

En inmiddels is er ook alweer een nieuwe Vork met interessante artikelen. Joost van Kasteren bespreekt het boek The other dark matter van Lina Zeldovich. Over de kringloop van mest, en de humane schakel daarin. In Europa hadden menselijke uitwerpselen nauwelijks waarde. Men vertrouwde op koeien- en schapenmest. Uitzondering waren Vlaanderen en Nederland, waar de stadsmest wel werd gebruikt en uit de poepton per schip werd afgevoerd. China en Japan kenden ook deze kringloop. Allemaal landen met een hoge bevolkingsdruk met een relatief klein landbouwareaal. Inzamelen was blijkbaar relatief makkelijk en hoge grondopbrengsten aantrekkelijk. Cholera-epidemieën als gevolg van vervuild water leiden tot rioleringen en daarmee kon ook urine en uitwerpselen makkelijk naar zee worden afgevoerd. Van Kasteren meldt nog wel even dat er in Nederland nog een poging gedaan is om met het zgn. Liernur-systeem van vacuüm gezogen buizen tot efficiënt transport te komen. Financieel niet haalbaar, mest was te weinig waard. 

J. van Kasteren "Om de kringloop te sluiten moet de poepton terug" in: VORK september 2022

Vlagvertoon

 Het rapport Remkes is  alom besproken en men kijkt uit of het kabinet het nu integraal overneemt. De omgekeerde vlaggen zijn nog niet opgerold, maar misschien is de lucht al wel ver genoeg geklaard dat een blogpost over het omkeren der vlag (een uit de VS overgewaaid idee dat afgeleid zou zijn van schepen in nood die zo de aandacht wilden trekken) wel kan.

In de serie fotootjes uit Slovenië daarom een oud voorbeeld van het omkeren van de vlag, nog met Nederlandse kleuren ook. In het kasteel van Brezice zagen we een tentoonstelling over de historie waarin een rijtje omvlaggingen van de Habsburgse dubbelmonarchie via koninkrijken in het interbellum en Joegoslavië tot het huidige land. En daarbij deze vlag voor het Koninkrijk Slovenië, Kroatië en Servië en de omkering toen de Serven vooraan in het rijtje wilden Onze gastheer was het ook onbekend en een verklaring is nog niet gevonden. Koninkrijk in nood? Geldbesparing? En waarom moest de volgorde anders?

De lange 20e eeuw

 Enkele weken geleden had The Economist een boekrecensie van "Slouching to Utopia" van J.Bradford DeLong. Het gaat over de historische en vooral economische ontwikkeling van de 20e eeuw. Geschiedkundigen willen de 19e eeuw nog wel eens door laten lopen naar 1914, en spreken dan van de lange 19e eeuw. hoewel, als je hem bij Waterloo laat beginnen, toch ook weer niet zoveel langer was. 
DeLong vindt dat de 20e eeuw het best in 1870 kan beginnen, vanaf dat moment wordt de wereldgeschiedenis bepaalt door de economische ontwikkelingen. Mooi inzicht lijkt me. 

Vanaf 1870 wordt de Malthuisaanse problematiek ondergeschikt door 3 ontwikkelingen: het moderne grootbedrijf, de onderzoekslaboratoria en de mondialisering. 10.000 jaar lang verdubbelde het productieve kapitaal elke 3000 jaar. Vervolgens vedubbelde het na 1500 opnieuw in 370 jaar. En dat begint het met 2% per jaar te groeien ofwel in 140 jaar wordt het 20 keer zo groot. Economische magie. 

Maar het ging wel gepaard met veel disruptie, die zijn uitweg vond in oorlogen. Ook in dit boek moet er blijkbaar weer gewerkt met twee visies: Von Hayek versus Polanyi. Na de oorlog komen die visies dankzij Keynes bij elkaar. Ook nog een mooi citaat van Max Weber: materiele belangen mogen dan treinen over het spoor doen rijden,  overtuigingen zijn de wissel-bedienden"

Het boek is inmiddels besteld, wel erg dik maar voor de winteravonden dan maar. 

Lijstje: Dierenfilms

Een tijdje geleden vroeg een lezeres van deze blog waarom er niet meer zoveel lijstjes werden gemaakt. Wel, hier is er dan weer 1. De animatiefilm Knor won onlangs een Gouden Kalf (sic!) en er zijn meer films met een dier in de hoofdrol. De NRC van 5 oktober besprak de nieuwe film Cow positief en kwam met nog wat voorbeelden. Een lijstje dus:

1.  Knor, de winnende animatiefilm
2. The Cow, voor wie zich wil verplaatsen in de koe
3. Gunda, een ode aan een zeug met die naam en biggetjes op een kolchoz
4. The Turin Horse, over een afgerandseld paard waar Nietzsche niet meer van bijkwam
5. Au hazard Balthazar  over een pakezeltje.
6. EO is de recente remake van Balthazar. 

EoWijers

 Dat was gistermiddag een leuke middag, bij de RCE (raad voor cultureel erfgoed) in Amersfoort.  De aftrap van de nieuwe ronde van de EO Wijers prijsvraag. Met die keer 4 regio's waarvan er een paar waar ik me van oudsher wel betrokken bij voel: de buren van de Rijn-Maas monding (Rotterdam e.o.), Midden-Zeeland en natuurlijk Oostelijk Flevoland. Ja, ook de Achterhoek als vierde is een boeiende, sympathieke regio voor herontwerp. En ik zie uit naar mijn deelname in de jury van de ontwerpen voor Oostelijk Flevoland. Nu maar hopen dat de ontwerpers tijd vinden voor een leuk idee in ronde 1. 

Column: Export geen probleem

 Export van voedingsmiddelen is jarenlang bejubeld maar staat nu in een verkeerd daglcht. Het is de marginale productie die het milieuprobleem veroorzaakt. Maar dat wil niet zeggen dat we naar zelfvoorziening moeten, sterker misschien is meer import van goedkope basisproducten en export van duurzamere producten wel de oplossing. De boodschap gaf ik in een column voor Foodbusiness, het zusje van Boerenbusiness. Zie alhier. 

Zeeuse boeksinaleringen

 Het KZGW stuurde weer een aflevering van zijn periodiek Zeeland met interessante artikelen over de vondst van een zeevarken (een tuimelaar) en hoe dat in de Middeleeuwen werd afgehandeld, over de Vrede van Parijs (volgend jaar 700 jaar opheffing van de grens  tussen Zeeland Beoostenschelde en Bewestenschelde).

En ook wat boekbesprekingen. Voor wie iets met Noord-Beveland heeft is er nu een boek van 5 kg. En Frans de Klerk publiceerde In de polder bij elkander, het levensverhaal van Jan van den Bosch, een zoon van de tweede directeur van De Polder [wat lokaal staat voor de Wilhelminapolder), die niet ouder dan 20 werd maar wel reisde en naar huis schreef. Als hernhutter was de kostschool in Duitsland, hij studeerde in Leiden en trok naar de VS. Voor wie in de directeuren-dynastie van de Wilhelminapolder geinteresseerd is.

Interessantst is wellicht de bespreking van het boek over het werk van Nico de Jong. Als landschapsarchitect is hij de man die verantwoordelijk is voor het inrichten van de ruilverkavelingsprojecten in Nederland als ook Deltawerken projecten als het Veerse Meer. De Jong leerde het vak na zijn MULO-opleiding in de praktijk en een van zijn eerste grote opdrachten was de ruilverkaveling van Walcheren. Maar hij tekende ook voor de Flevolandse IJsselmeerpolders. Hij werd uiteindelijk hoogleraar in Wageningen. Hij botste overigens met de RPD omdat hij suburbanisatie met snelwegen en spoor naar de stad wel een goed idee vond. En de Jonge werkte vooral in laag Nederland. "Achter de IJssel begint Oost-Europa, zo vond hij. Laat Poetin heb boek maar niet lezen. 

En mooi boek naar ik uit de recensie begrijp, met kaarten van al zijn projecten en hedendaagse foto's. Waaruit blijkt dat al zijn werken nogal op elkaar lijken. Het typische ruilverkavelingslandschap. De recensie is van Ad Beenhakker, het boek heet Luisterrijk Cultuurlandschap en is van de hand van Yvonne Horsen-van Santen. Uitgeverij Blauwdruk, Wageningen. 

Bornholm - de vijg

 Afgelopen week was het Deense eiland Bornholm in het nieuws. Bij het eiland, dat nogal oostelijk van Denemarken ten zuiden van Zweden ligt, werden de Nordstream 1 en 2 gasleidingen door een aanslag getroffen. De dader ligt vooralsnog op het kerkhof, figuurlijk althans.

Tip: koop de Bornholm vijgeboom. Verkrijgbaar bij de betere kweker. Een vijg van een zo noordelijk eiland die het in ons klimaat alleraardigst doet, zo is onze ervaring. Wij haalden deze week nog een exemplaar in Boskoop - maken we iemand blij mee. 

Stifstof college voor Leidse studenten

 
Vanochtend gaf ik  in Den Haag de studenten Stikstof aan Leiden Uni. weer eens een crash  course landbouweconomie.  dezelfde powerpoint [op 1 sheet na] als dit voorjaar, dus ik verwijs naar die blog.

Column Duurzaamheidsschema's

 in Food+Agribusiness verscheen mijn column van deze maand. Over de duurzaamheidsschema's, met name de algemen als On the way to planet proof en Goed voor Koe, Natuur en Boer. Die kunnen er niet onderuit om rekening te gaan houden met de eisen van de overheid rond ammoniak en KRW zoals die op kaartjes worden gespecificeerd. Je kunt maar moeilijk ciaimen dat je duurzaam bent als je niet aan die eisen voldoet, zo lijkt me. Betekent ook dat deze B2C schema's mee kunnen tellen als de overheid zou kiezen voor een B2B bijmengverplichting. En dus geen reden voor oppositie.  Hier is achter de betaalmuur de column.

In de Groene

Tijdens mijn afwezigheid verscheen ook een editie van de Groene Amsterdammer over de Rabobank. Ik legde de redacteuren uit waar de kapitaal-intensiteit van de landbouw vandaan komt (streven naar arbeidsproductiviteit door de toegenomen welvaart) en hoe de agribusinees en banken daarvan profiteren. Wat keurig in het artikel is verwoord. 

We hadden ook een discussie over de zorgplicht van de Rabo. Het is de vraag hoe ver die gaat. De bank heeft historische banden met de ontwikkeling van de sector wordt (of werd) door lokale boerencoöperaties bestuurd, en functioneert zelf in een markt waarin ook andere banken graag de grootste klanten er uit pikken. En als het hele systeem gebouwd is op schaalvergroting en groei, en er is weinig kwantitatieve informatie voor de spreadsheets van de kredietafdeling voor extensievere bedrijven met een ander business model (die het soms in de rat race al niet hebben kunnen volhouden). dan is het wel wat makkelijk om de financier als zondebok aan te wijzen, en niet de adviserende accountantskantoren of de zuivelfabriek of de veevoerleverancier, terwijl de overheid een vergunning heeft afgegeven. Het wordt dan al snel een mantra dat het allemaal de schuld is van het kapitaal.

Die conversatie haalde het artikel als tegengeluid niet, en dat is ook wel begrijpelijk en niet zo erg. Het artikel maakt duidelijk hoe de bank vergroeid is met de internationale agrifood-industrie, zich doet voorstaan op marktkennis, En ook nog recent, na het rapport van Remkes (niet alles kan overal) doorging met financieren van bedrijven naast Natura=2000 gebieden,, omdat de vergunning dat nu eenmaal mogelijk maakre. De "Eindhovense" richting lijkt binnen de bank  lang stand te houden.  

Agrarische Schouw

De lezer begreep het al uit de post van gisteren. Ik was in Slovenië, keek er ook anderhalve week rond, dus komende weken komen de fotootjes daar vandaan. En voor ik er over blog, eerst wat achterstallige zaken. In Joure hebben ze al 68 jaar een Agrarische Schouw, een vakbeurs in september. Mooie titel. Ze geven ook een blad uit dat in heel Noord-Nederland wordt verspreid. Ik werd er geïnterviewd over het advies van Regie op Ruimte, getiteld Toekomst Zoekt Boer Leuk artikel geworden, al zeg ik het zelf. 

Policy Design in Ljubljana

 

Vorige week mocht ik in Ljubljana een key note uitspreken bij het openen van de conferentie van de Oostenrijkse en Sloveense landbouweconomen. De vraag was om voort te borduren op het paper dat we vorig jaar in de ERAE o.l.v. Louise Fresco publiceerden. En dus ging het over design thinking en duurzame voedselsystemen. De slides staan op SlideShare, de paper op Research Gate. 

religie in zeeland

 Afgelopen maanden last ik deel IV van de Geschiedenis van Zeeland. Over deel I had ik het hier al eens eerder, de andere delen bleven in de kast, maar nu ik een artikel over de landbouw in zeeland voor het KZGW afrondde, moest ik toch ook even het standaardwerk lezen. En ik las door omdat er veel interessants in staat over Zeeuws-Vlaanderen, en daar kijken we ook bij de Rli weer naar als een voorbeeld van een  "vergeten regio". Ook een regio die een beetje torn between two lovers is, het zit al in de naam en een lange traditie heeft van zich afzetten tegen de (te) dominante machthebbers, of ze nu in Middelburg of in Den Haag zitten.

Overigens leerde ik nog het meest van het hoofdstuk over religie. Af en toe moet je eraan herinnerd worden dat Zeeuws-Vlaanderen boven de staatse linies lag en dus grotendeels protestant was en is: van vrijzinnig in het Westen (met zijn grote pachtboerderijen, aangelegd met Middelburgs kapitaal en waar de liberale dienst werd uitgemaakt door de grote pachtboeren die de dominees aanstelden, overigens net als op Schouwen) tot streng bevindelijk in het Land van Axel. Alleen Hulst e.o. zijn katholiek, net als de andere Generaliteitslanden.

Ook interessant is dat de linker vleugel van de SGP in de jaren 50 in Zeeland zat, en daar nog steeds meer animo is voor de vrouw in het politieke ambt. Te danken aan de  boeren-burgemeester van Zoutelande, David Kodde, die met veel gezag het dorp door de oorlog leidde, en ook Statenlid en lid van de 1e Kamer was. Hij zag dat het opkomend toerisme best te verenigen was met zijn denkbeelden over traditie en de zondagsrust, en tegelijk ook veel goeds bracht voor de achterban, in de vorm van geld, werkgelegenheid en kansen om een recreatieactiviteit op te zetten. Daar dachten ze in het midden des lands anders over. 

Zeeland liep ook voorop in het vrouwenvoetbal. Naar ik aanneem in andere kringen. Overigens miste ik in het cultuurhoofdstuk aandacht voor de film. Waaronder Jos de Putter zijn Het is een schone dag geweest uit 1993 en in Zeeuws-Vlaanderen speelt. In het slothoofdstuk wordt de film (maar niet de maker) nog wel even genoemd, maar dat had eerder en uitgebreider gekund. Overigens ook een handig overzichtshoofdstukje aan het eind van het boek over de ontwikkelingen op hoofdlijnen over de hele geschiedenis. 

certificeren

In het EU parlement was er onlangs een aardige presentatie over certificatie systemen, hun relatie met GLB (vaak afwezig, tips voor verbetering) en risico van greenwashting. Zie  

Nostalgie naar de film

 Op Boerenbusiness verscheen mijn maandelijkse column met een retro-boekbespreking. Dit keer is het boek niet zo retro, maar het onderwerp wel: het gebruik van communicatie door LNV in de transitie. Zie alhier

Alfred Mozer

Bij jonge generaties zegt de naam niet veel meer. Mozer was de kabinetschef van Sicco Mansholt in Brussel. Duitser, politiek vluchteling naar Nederland, vanwege zijn achtergrond hier uit het parlement gehouden (zijn opvolger als secretaris-buitenland van de PvdA, Max van der Stoel, was wel snel lid van de Kamer) en werd door Mansholt naar de EEG gevraagd. Daar mocht hij o.a. het GLB aan Duitsland verkopen, waar de prijzen gematigd moesten worden richting het Franse en Nederlandse niveau. Fameuze uitspraak tegen de Duitse boeren: kijk eens naar Zwitserland, daar melken de boeren niet alleen de koeien maar ook de toeristen. Na zijn pensioen richtte hij vanuit de Achterhoek de eerste Eurregio op. Hier is de biografie. We beleefden er bij de Probus een leuke lunch aan.

De economie van Regie op Ruimte

Het was deze week te druk voor veel posts op de blog. En vanochtend gaf ik op Foodlog nog maar even de denklijn weer die we in Regie op Ruimte hanteerden, in economische termen: 

Ook het beleid van het kabinet is redelijk marktgericht, of zou dat moeten zijn. Het huidige aanbod van vlees, melk en eieren (en akkerbouw) gaat gepaard met emissies die we deels terug willen drukken. De marginale (laatste) productie weegt niet op tegen het inkomen dat er mee wordt verdiend, door die emissie te beperken wordt de brede welvaart hoger (en kun je in principe de boeren die voor de kosten opdraaien, compenseren, blijkbaar met 24 miljard).

Er zijn 2 opties om die reductie in emissie te halen: via innovatie (technisch met een apparaat of ander voer of meer sociaal via betere kennis voermanagement of omschakeling naar natuur-inclusief of een korte keten, voor zover er een markt is) of direct via minder dieren. Dat laatste zal deels de uitkomst zijn wanneer het eerste spoor niet lukt, het kan ook actiever omdat je uit modelonderzoek (bv. voor de klimaattafel) wel weet dat er over 15 jaar in dit land minder dieren zin. Dan kan ook dat met verschillende opties, van afromen van de huidige emissierechtenhandel (fosfaat, dierrechten), via stilleggen (zoals ooit in de SLOM en braakregeling akkerbouw)  of opkopen van die rechten tegen vergoeding of zelfs onteigenen ervan (intrekken vergunning).

Dit is allemaal behoorlijk marktconform en door je ook niet meteen vast te leggen op die opties kun je kijken hoever je komt met innovatie en van de andere kant met bv. afromen of stilleggen productierechten tegen vergoeding. Aan beide knoppen kun je in de loopt der tijd draaien om het doel van de emissievermindering (niet alleen stikstof, ook KRW etc) te halen en je 34 miljard zo efficiënt mogelijk in te zetten.

Ik noem dit marktgericht omdat de markt gewoon zijn werk blijft toen, en ook in emissie-vermindering met de sturende hand van de overheid een efficiënte oplossing vindt tussen innovatie en vermindering van de productie.

Er is ook behoefte aan eco-systeemdiensten, zoals waterberging (ik was donderdag te gast bij een waterschap in Brabant, en als je ziet wat daar met klimaatverandering nog nodig is in of heel dure grote gemalen of waterberging op grasland...). Als dus je doel ook is om boeren te helpen, dan kun je deze markt (waarbij de overheid namens ons allen de vrager is, net als bij wegaanleg) nog sterk vergroten.

En als je je vooral op vlees, eieren en melk richt dan is de analyse dat ook bij het innovatiespoor de kosten omhoog gaan, net als toen de melkbussen vervangen werden door de rijdende melkontvangst. Als de klant dat niet gaat betalen, dan betalen boer en (bij pachters) de grondeigenaar. Het leidt dus tot een shcak-out met sterke schaalvergroting (snelheid afhankelijk van hoeveel boeren elders in de economie werk zoeken) en/of minder inkomen.

Beleid dat dit bewerkstelligt is niet leuk maar wel volledig markt-conform. Door het emissieplafond in 2035 of 2030 vast te stellen (per bedrijf) bepaalt de markt hoeveel productie daarbij hoort, afhankelijk van de innovatie en van de binnen- en buitenlandse vraag naar duurzame producten.

In dat kader is het dus interessant als de ketenpartijen de producten, die nu duurzamer zijn, ook weten te vermarkten in het duurzamere segment (Danone wil toch naar zero emissions in de keten?),  Daartoe moeten de prikkels aan ketenpartijen maximaal zijn, want de overheid stelt grenzen aan emissies maar verhandelt geen melk naar Mowenpcik in Mulhouse. (en importeert geen kwark uit Bretagne voor de Nederlandse grootgrutters).  De ketenpartijen, die de voorlichting naar boeren doen, moeten ook maximaal belanghebbenden bij het bieden aan ondersteuning aan boeren in die eerder genoemde innovatie om emissies te reduceren. 

En dus zoeken we ook een beleidsinstrument dat ook ketenpartijen prikkelt zich niet-vrijblijvend, sterker: maximaal in te spannen. Bij Regie op Ruimte konden we niet meer bedenken dan verplicht bijmengen van de duurzaamste producten, zoals in de benzinemarkt wordt bijgemengd (en zoals de minister zich uit de bakkerijwereld weet te herinneren: de bijmengverplichting van inlandse tarwe in de jaren 50 vanwege valuta-tekorten).  Dat zou beter werken op EU niveau en zou in de Kaderrichtlijn Duurzame Voedselsystemen m.i. verankerd moeten worden.

De vraag is dan of het ook in Nederland alleen zou kunnen werken. Ik denk van wel. In ieder geval is het argument dat Mowenpick in Mulhouse of Rewe in Duitsland niet voor onze duurzame producten willen betalen nadat RFC en VION etc hun maximale inspanning hebben verricht, geen reden er dan van af te zien. De productie was hier immers niet heilig: als er geen markt voor is, dan produceren we wat te veel, stoppen we teveel geld in innovatie en kunnen we beter de productie wat inkrimpen of meer schaalvergroten. Het is dus wat dat betreft een instrument dat via de markt bepaalt waar gegeven het emissieplafond de optimale productieomvang ligt: als de Duitsers en Fransen voor onze innovatie meebetalen, dan ligt die wat hoger, doen ze het niet dan ligt die wat lager en is blijkbaar verplaatsing van productie naar die landen economisch beter. 

Er zou in de situatie dat het buitenland niet meebetaalt dus een herverdeling van de melkgeldstroom plaats vinden van de gemiddelde boer naar de duurzaamste boeren, die daarmee voor hun inspanning worden beloond. Zo'n zero-sum game lijkt me prima: dan is er een prikkel om voorop te lopen via deze wortel en aan de innovatie te werken (waar anderen van kunnen leren). Als je alleen met de stok van de eisen slaat, is het rationeel om lang met je innovatieproces te wachten en pas op het laatste moment naar een duurzamer model over te stappen.

Te lang verhaal voor een zonnige dag, maar in conclusie en ter geruststelling van liberaal rechts: het beleid is behoorlijk marktconform, regulering voor emissiereductie hoort bij markten (zie het ETS systeem in de industrie), er is een behoorlijk palet aan instrumenten die de markt op dat vlak bijsturen maar ook laten zoeken naar de optimale afweging van (bij)betalen door consumenten, innovatie en productie verlagen, als ook het creëren van een nieuwe markt voor eco-systeemdiensten voor het oplossen van andere problemen [en voor wie meer boeren wil]. Dat buitenlandse klanten eventueel niet mee willen betalen, is te betreuren want dan wordt de oplossing voor boeren lastiger. Daarom moeten er stevige prikkels komen om de slachterijen, eierpakstations en zuivelondernemingen met de retail aan het werk te zetten om hun bijdrage te leveren. En de overheid moet die bepleiten in Brussel, want de EU markt lijkt hier en daar te versplinteren met nationale schema's (5D, HVE).