Ik wens je een Gelukkig en Depressieloos 2009

Herbert Simon over markt en organisatie

Met de nationalisatie van enkele banken zijn marktoplossingen weer discutabel en is overheidscoordinatie in zwang. Het lijkt DE trend van 2008 maar die trend is minder nieuw dan je denkt, want al sinds de tijd dat Adam Smith de invisible hand uitlegde is de rol van de markt in fors tempo afgenomen. En die van staatscoordinatie toegenomen. Herbert Simon, de guru van de bounded rationality, wees daar in een lezing een paar jaar geleden op.
Voor wie Simon nog eens aan het werk wil zien: hier een lezing over markten versus organisaties ook met agrarische voorbeelden, opgeknipt in drie YouTube videos:

http://www.youtube.com/watch?v=LFnfymiVCb4
http://www.youtube.com/watch?v=iJJ_BG1mm-E
http://www.youtube.com/watch?v=RRfiX5TlPlU

Met dank aan B. voor de tip.

De Zeeland

Een paar weken geleden wandelde ik met een wethouder uit Bergen op Zoom door zijn stad langs de alcoholfabriek van Nedalco (lelijk op de kop van de oude haven gelegen) en langs "de Zeeland", de oude suikerfabriek. Een mooi pand dat jaren door Defensie gebruikt is voor o.a. munitieopslag, en daardoor als industrieel erfgoed bewaard bleef.
Een aantal van mijn wandelgenoten verbaasden zich zeer over de naam en de plek van deze fabriek. De gelijknamige suikerbietencooperatie werd bijna een eeuw geleden in Zeeland opgericht, maar Zeeland was ongeschikt voor suikerfabrieken. Die gebruiken veel zoet water, en dat is in Zeeland schaars. Alleen Sas van Gent had dus zo'n fabriek. De cooperatie besloot dan ook de suikerfabriek van de particuliere fabrikant Wittouck te kopen, in de aangrenzende provincie.
De fabriek ging in de dertiger jaren ten onder toen er een schaarste aan suikerbieten was en de cooperaties bieten op de vrije markt gingen bijkopen, waar de prijzen de pan uitrezen. Dat staat niet in de wiki, maar wel in het gedenkboek dat tien jaar geleden bij 100 jaar Cosun en zijn voorlopers werd uitgegeven, en dat ik met de kerst in handen kreeg.
Tegen de tijd dat Zeeland wel over zoet water beschikte (na de Deltawerken), was het economisch aantrekkelijker de bieten naar Dinteloord en Puttershoek te blijven vervoeren via goedkoop watertransport. Net zoals dat andere belangrijke teeltgebied, Flevoland, nooit een suikerfabriek kreeg: transport was goedkoper.

Zie ook: Huub Surendonk: Groei uit suiker, Cosun, 1999

Risico management

Risicomanagement wordt steeds belangrijker, ook in de landbouw. Net voor het eind van het jaar verscheen er nog een studie bij het LEI over het onderwerp. En omdat ik een van de vele mede-auteurs ben, maak ik maar even reclame: gratis electronisch af te halen.

W.H.M. Baltussen, M.A.P.M. van Asseldonk, H.A.B. van der Meulen, M.P.M. Meuwissen, N.I. Valeeva, H.C.J. Vrolijk, R.C.D. Berndsen, M.B. Kort, R.J.M. van Lanen en K.J. Poppe: Risk Management Instruments in Agriculture – an assessment of efficacy and distortions, LEI, 2008

Plattelandsromantiek in de lift

Vorig jaar introduceerde ik hier als indicator voor de behoefte aan plattelandsromantiek de notering van het nummer "Het Dorp" van Wim Sonneveld in de top2000 van Radio2. Het nummer stijgt dit jaar van 53 naar 42, hetgeen een stijging suggereert van de behoefte aan nostalgisch platteland. Maar dat kan een vertekening zijn want Radio 2 stelde zijn top2000 dit jaar niet opnieuw via verkiezingen vast maar nam ter gelegenheid van het 10-jarig jubileum het gemiddelde van de vorige tien jaar.
Voor meer toelichting op de indicator, zie de blogs van een jaar geleden: over de indicator en over nog meer boerenliederen en een aanvulling daarop. En misschien moeten we toch Alexander Curly's Guus en Ivan Heylen's Wilde Boer'ndochter (en Andre van Duyn's antwoordplaatje) ook nog maar opnemen in de lijst.

Prettige Kerstdagen

Met dank aan het Reclame Arsenaal voor de affiche van het spel om den kerstboom - een Premie bij Warendorf's geïllustreerde familiekalender 1902

Het afreken circuit

In de boerenstand zijn het de dagen van het afrekenen. Voor het eind van het jaar worden zakenpartners, klusjesmannen, loonwerkers, jagers en buren opgezocht om nog een aantal openstaande vorderingen af te rekenen. De balans wordt opgemaakt en er worden afspraken voor het nieuwe jaar gemaakt. Een mooie gewoonte die ook geldt voor de mensen die in hun bedrijf een gebroken boekjaar voeren. Er horen ook mooie rituelen bij dat afrekencircuit: de kalenders, een flesje wijn en de eerste oliebol.

Gisteren deed ik er ook aan mee en rondde wat zaken af rond ons akkerbouwbedrijfje. Bij het LEI publiceerden we maandag al dat het dit jaar niet best gaat in de landbouw. Volgend jaar beter, zullen we maar hopen.

diversiteit spuitlicenties

Wie weet hoe het zit met internationale erkenning van spuitlicenties? Wie in Nederland beroepsmatig met bestrijdingsmiddelen werkt moet een spuitlicentie hebben. Die zijn vijf jaar geldig. Althans bij ons, want in Duitsland zijn ze -zo vertelde iemand die ook daar werkt- levenslang geldig. En je kunt je Nederlandse licentie omwisselen in een Duitse.
Ik was niet zo slim om te vragen of die Duitse dan ook je leven lang in Nederland bruikbaar is. Zou een boeiende truc zijn. Net als mij onduidelijk is of dit nu EU wetgeving is waar lidstaten veel vrijheid hebben zelf uitvoeringsregels te treffen. Een zoektocht op internet leidde niet meteen tot nieuwe inzichten in deze materie die de concurrentiepositie lijkt te beinvloeden.

kerstverlichting

Zondag constateerde ik hier dat het lijkt of er minder kerstverlichting is dan vorig jaar, en die blog kreeg bijval. Het NOS journaal meldt vanavond dat er toch veel buitenverlichting in de tuincentra wordt verkocht. Tijd voor officiele statistieken?

wild zwijn voor kerst

Wild zwijn was het hoofdgerecht van een van mijn kerstdiners, de afgelopen dagen. Ik kan het je aanraden en er zijn er veel teveel van, dus je bewijst de maatschappij een dienst als je dit op tafel zet.
Ons zwijn kwam van vlak bij de Poolse grens, en ik begreep dat zich daar ook al weer wolven en wellicht enkele elanden ophouden.
De dis leidde tot een discussie wat nu de maatschappelijke waarde van onze maaltijd was - tenslotte had ik me net bezig gehouden met een besloten internetdiscussie over EU betalingen als vergoeding voor maatschappelijke diensten die het marktgericht ondernemen zouden bemoeilijken (de diensten bedoel ik). Iemand opperde dat het beest veel schade in de mais had aangericht en dus een hoge kostprijs had. Een ander gebruikte hetzelfde argument om aan te geven dat we veel schade volgend jaar voorkomen door het beest nu op te peuzelen, dus dat we geld toe zouden moeten krijgen. Voor mij was hij gewoon gratis, transportkosten en bereiding daargelaten. En die kreeg ik ook nog aangeboden in de vorm van een zeer smakelijk gerecht.
Dus wie nog moeite heeft een gerecht te kiezen: neem wild zwijn.

kerstverlichting

Ik weet niet of het je ook opgevallen is, maar het aantal huizen en tuinen dat deze kerst uitbundig is uitgedost met verlichting langs alle ramen, balkons, tuinhekjesals ook met complete arresleeen, herten en Santa Claus himself, ligt een stuk lager dan voorgaand jaar. Althans dat is mijn indruk, goede statistieken ontbreken nog.
Goed nieuws voor aanhangers van het idee dat we onze normen en waarden op duurzaamheid moeten baseren. Consumptiesociologen zullen er wel op wijzen dat de mode 'over de top is'. Als econoom houdt ik het op de prijselasticiteit: stroom is nog nooit zo duur geweest, omdat het om rare reden een half jaar achterloopt op de olieprijs.

Eetbaar Rotterdam

Ter gelegenheid van de machtswisseling enige aandacht voor Rotterdam. De stad is nu ook eetbaar geworden, zo blijkt uit een leuke weblog.

Doet me denken aan een bijeenkomst in het filmhuis van de stad alweer meer dan een jaar geleden waarin ook de baklava als regionale specialiteit werd gepresenteerd. Ik stelde daar toen nog vraagtekens bij, maar achteraf blijkt het een duidelijk politiek signaal te zijn geweest.

Proeverij Kasteel Groeneveld

Voor wie de nieuwe agenda, al of niet cadeau gekregen van de bank, wil invullen: graag wijs ik op een interessante serie zondagmiddaglezingen met proeverij op Kasteel Groeneveld. Ook uit enig zelfbelang want dankzij een lezeres van deze blog mag ik in deze serie in oktober mijn licht laten schijnen over eten en landschap.
Reserveer dus deze dagen en kom naar Kasteel Groenveld.

Krabbegat

De binnenstad van Bergen op Zoom is een verborgen geheim. Een mooie oude stad, fraai winkelgebied. Jammer dat iedereen er langs rijdt of vaart, op weg van Rotterdam naar Antwerpen of vice versa. Die indruk had ik al, en ik hoorde het er vandaag vertellen door het bevoegd gezag ter plekke. We waren er op werkbezoek en vergaderden in De Maagd - een tot schouwburg getransformeerde kerk aan de Grote Markt.

Ik reed gisterochtend naar Essen en nam er de trein naar Brussel voor een vergadering over de voedselindustrie. Het viel me weer op hoezeer Belgie en Nederland soms verschillen want de intercity van Essen naar Antwerpen bleek de stoptrein te zijn. Ook plezant.

Suikerbietsignalen

Royal Cosun, mijn suikerbietencooperatie, stuurde me het boekwerkje "Suikerbietsignalen". Een fraai geillustreerd werk mede van de hand van een oud dorpsgenoot. Het kwam toevallig op de stapel naast de Landbouwgids 1954 en dan zie je hoe de communicatie in ruim 50 jaar veranderd is. Geen lappen tekst met een schaars zwart-wit fotootje, maar een full colour boek met veel foto's die goede en slechte situaties vergelijken en de lezer in korte teksten uitdagen zich een oordeel te vellen over wat goed bietentelen is. Ik hou er de illusie aan over dat op die manier ook de communicatiekunde bijdraagt aan de productiviteit van de teelt. En dat we dat schakelen met een ander vakgebied dat hier ook nog hoogwaardig aanwezig is in de creatieve sector, in Nederland beter doen dan in andere delen van Europa.

Vervolgens is natuurlijk de vraag of het boek ook over economie gaat. Indirect is natuurlijk alles economie, en gelukkig begint het boek met "leren van cijfers". En de boodschap: teel zoveel mogelijk kg per ha, en doe dat via een zo hoog mogelijk suikergehalte. Onduidelijk blijft hoever je gegeven het suikergehalte dan moet gaan met de kilo's biet. Door de fors gedaalde suikerbietenprijs lijkt me dat ten opzichte van vroeger verandert: de marginale opbrengst is lager.

Overzaaien na nachtvorst in het voorjaar is zo'n typisch economische afweging en daar beschikken we over een website van het IRS die helpt rekenen. Voor wel of niet beregenen is ook zo'n economische beslissing, maar mist zoiets blijkbaar nog.

Wij suikertelers worden uitgedaagd om in 2015 15 ton suiker per ha met een kostprijs van 15 euro te telen. 3 x 15 = de slogan. In dat kader had er dan wel een heel hoofdstuk in gemogen over schaalvergroting want de kostprijs wordt vooral bepaald door de vaste kosten van mechanisatie en arbeid. En die worden weer bepaald door de oppervlakte per bedrijf en daarbinnen het aantal percelen. Een rondje extra rijden met de oogstmachine kost niet veel geld, maar van perceel A naar perceel B rijden wel. Ook als je de brandweer niet nodig hebt om de weg schoon te spuiten. Alle percelen minimaal 15 ha bieten lijkt me in dat verband een mooi streven: 4 x 15 wordt dan de slogan. Iets voor de volgende editie.

Maar met die kanttekening beveel ik het boek van harte aan.

Koos in 't Hout en Jrugen Maassen: Suikerbietsignalen, uitgeverij Roodbont. Op de foto de concurrerende rietsuikerteelt.

dierwelzijn hier of daar

Moet je levende varkens over lange afstand naar Rusland vervoeren? Dat was de vraag waarover boeren afgelopen week in de Boerderij discussieerden. Sommigen pleiten tegen omdat dit niet goed zou zijn voor het imago van de Nederlandse varkenshouderij en daarmee ook het transport naar net over de grens in Duitsland of naar het wat verder gelegen Hongarije in gevaar brengt. Anderen wezen er op dat het dierwelzijn vermoedelijk beter geregeld is door hier (relatief) welzijnsvriendelijk te huisvesten en dan op transport gesteld te worden dan in de Oekraine gehuisvest te worden en wat korter over de weg vervoerd te worden. Een dergelijke redenering las ik vandaag ook in de NRC rond het nertsendebat: liever hier een beetje dieronvriendelijk dan erg dieronvriendelijk in WitRusland of China.

Ik heb twijfels of de Nederlandse burger zich tot de laatste redenering aangetrokken voelt. Het zou wel eens net zo kunnen werken als bij verkeersveiligheid en ongelukken. Onze dorpskrant drukt ook berichten over ongelukken af waarbij een auto een voorwiel uit een fiets rijdt zonder persoonlijke schade. Voor een bericht in de Telegraaf moeten er minimaal zwaar gewonden of erger zijn. Ongelukken in Duitsland halen alleen de Nederlandse krant als er veel doden te betreuren zijn. Ongelukken in de VS halen onze kranten helemaal niet tenzij er een bizarre oorzaak van het ongeluk was of wanneer er beroemdheden of Nederlanders bij betrokken zijn.
In mijn Rotterdamse studententijd was er een econometrist die op basis van dergelijke overwegingen eens een 'ergheids-formule' ontwikkelde, om te laten zien wanneer iets voor ons hier relevant is. Zou ook handig zijn voor redacties om te besluiten of ze wel of niet een berichtje moesten opnemen. Ik vermoed dat het grootste nut van de formule was dat hij indruk maakte op zijn mede-studenten en zijn hoogleraar. Maar wellicht een ideetje voor een student econometrie in Wageningen: de ergheidsformule van het wereldwijde dierwelzijn voor het Haagse pluche.

lijstje: multifunctionele kerstgeschenken

Sommige boeren moeten het in deze tijd hebben van de verkoop van kerstbomen, kerstpaketten en straks ook vuurwerk. Nadat ze eerst 11 maanden voor de bank en de belasting hebben gewerkt (in die volgorde) dan nu nog voor zich zelf met de fun-produkten.
Voor mij als burger zit de eerste (en hopelijk enige) kerstmarkt van het seizoen er op. Het was vanavond bitter koud op de kerstmarkt van Zevenhuizen.
Het eerste kerstgeschenk is ook binnen - waarvoor dank. Wageningen UR stuurde zijn medewerkers wederom een gidsje van de firma Tintelingen waaruit een keuze kan worden gemaakt. Dit jaar voor het eerst de mogelijkheid voor een belevenis op de boerderij te kiezen in plaats van het traditionele kistje wijn. En dat levert dus een lijstje op van 7 "duurzame innovatieve ondernemers" waar de Wageningers kunnen bij tanken:

1. Stadsboerderij Almere
2. Kaasboerderij Weenink, Lievelde
3. Ko-Kalf, Elburg
4. De Boerinn, Kamerik
5. Zonnehoeve, Zeewolde
6. Het Geertje, Zoetermeer
7. Boerderij Akkerlust, Stompwijk.

Wie niet van dieren houdt, maar wel van eten, kan altijd nog aan de slag met het boek "50 koks en 1 boer", een onbewust zeer grootschalige titel

Ja maar

De ZLTO bracht ons vandaag bijeen op de Efteling. Een geslaagd congres met goede inleidingen. Iemand legde uit dat de biodiversiteit gebaat is bij GPS systemen, ze dringen nu ook op de middelgrote bedrijven door. ICT voor duurzaamheid. En ik begreep van iemand die het weten kan dat er in Brabant wel heel veel aanslagen op boerenland zijn: er wordt gebouwd, wegen aangelegd, industrie gevestigd, kassencomplexen gebouwd en natuur aangelegd. Dat betekent dat nog al wat bedrijven met de ruimtelijke ordening te maken hebben.
Die boeren zullen wat gehad hebben aan de afsluitende show die de ZLTO had ingehuurd: Berthold Gunster leerde ons dat we Ja-Maar moeten vervangen door Ja-en. Feiten zijn feiten, problemen zitten in je hoofd omdat je wat anders verwacht dan de feiten vertellen. Je komt het verst door te feiten te aanvaarden. De prijswinnaars van de initiatiefprijs hadden dat ook gedaan: die organiseren fietstochten in en rond Den Bosch.

de boerenmarkt puzzel

Hier is een puzzel: kopers zeggen de producten van boerenmarkten meer te waarderen dan vergelijkbare producten uit de supermarkt. Ze spreken zich positief uit over de 'slow food' karakteristieken van de op de boerenmarkt gekochte eitjes, paddestoelen, kaas etc. Je zou dus verwachten dat het ook duurder is, maar het tegendeel is waar, de produkten op de boerenmarkt zijn in de regel goedkoper dan in de supermarkt. Rara hoe kan dat en waarom vragen boeren op de markt geen hogere prijzen dan in de supermarkt, als die producten in de ogen van consumenten zo veel beter zijn?
Lijkt me iets voor een student die nog een leuk scriptieonderwerp zoekt en iets met consumentenonderzoek wil doen. Een paar hypotheses om je op gang te helpen:

• op de markt is je gulden een daalder waard en je moet dus niet met de supermarkt vergelijken maar met de gewone markt;
• de concurrentie op de boerenmarkt is zo hoog dat de prijs naar het lagere kostenniveau van de markt (geen verwarming, tl, parkeerplaatsen en andere kosten) wordt gedreven;
• consumenten hebben geld over voor een dak boven de supermarkt, een parkeerplek en muziek in de winkel en als je het via de markt verkoopt moet je ze dus compenseren (waarom hebben boeren dan geen marktstandje onder de luifel bij C1000?);
• je moet consumenten compenseren voor het feit dat ze op de zaterdagochtend naar de markt moeten komen op het moment dat hun kinderen moeten hockeyen, in plaats van op donderdagavond uit hun werk van 5 tot 8.
• boeren letten te weinig op wat het in de supermarkt kost en doen te weinig aan marktonderzoek waardoor ze dus duidelijk geld laten liggen.
• de feiten kloppen niet omdat de producten op de boerenmarkt niet goed te vergelijken zijn met die in de supermarkt: de producten waarvoor dat toch kan en gebeurt en waarbij het prijsverschil wordt geconstateerd zijn niet representatief want ze worden als stuntproducten op boerenmarkten ingezet terwijl de exclusieve onvergelijkbare producten die je alleen op de markt kunt kopen wel een hele grote winstmarge hebben.
• consumenten zeggen wel dat ze de boerenmarktproducten beter vinden (zeggedrag) maar ze zijn niet echt bereid er extra voor te betalen (doegedrag) - net zoals we zeggen voor diervriendelijk vlees te zijn maar toch de kiloknaller kopen - en boeren weten dat.

Wie het weet mag het zeggen.

de verwarde supermarktbezoeker

De verwarde consument komt er niet meer uit. Moest er eerst vooral op de prijs worden gelet, inmiddels ook op de foodmiles, de eigen gezondheid, het welzijn van de op te eten dieren, het beheer van de visstand en nog het een en ander. In de NRC van gisteren beschrijft Marjoleine de Vos de twijfels van de supermarktbezoeker en besluit vervolgens het maar voor kennisgeving aan te nemen en ter compensatie af en toe actiegroepen als Greenpeace te steunen. Kun je met kerst tenminste wild met spruitjes eten.
Je kunt je afvragen of dit erg is - ik vind de automarkt ook onoverzichtelijk en het is de essentie van onze welvaart die zelfexpressie en uitgebreide keuze (met consumentensegmentatie) met zich mee brengt.
Het geeft in ieder geval aan dat er beperkingen zijn aan het idee dat je al die issues via de supermarkt defintief kunt regelen door positieve labels. Economen bevelen in de regel aan om al die aspecten die we willen regelen in de prijs te stoppen: als transport negatieve effecten heeft, stel dan een accijns in zodat de effecten worden gecompenseerd in de hogere prijs (dat doen we trouwens al ruimschoots in Europa, vergeleken met de Amerikanen, dus wat dat betreft hoort die foodmiles discussie niet hier thuis). Of als een dieronvriendelijke behandeling echt niet kan: verbieden. Maar ja, de overheid is daarvoor niet meer bij machte, en dus laten we het aan de markt over.
En dus gaan er nu andere mechanismes werken. We proberen het via een waaier van labels en keurmerken. Daar hoeft niet iedereen op te letten: als er naast mevrouw de Vos vijf consumenten zijn die er wel op letten dan werkt de markt ook al: dan verdwijnen de ooit gangbare eieren uit het schap ten faveure van de scharreleieren.
Maar als consumenten er niet meer op willen letten, dan gaat gebeuren wat het NRC artikel suggereert: we zoeken een supermarkt uit als overkoepelend merk waarvan we denken dat die het netjes voor ons geregeld heeft in de inkoop en we zetten tegelijk actiegroepen en de media aan het werk om die supermarkt scherp te houden. Niet door positieve labelling maar door schandpaalakties van producten waar iets mis mee is. Dat draagt dan wel weer enigszins bij aan de verwarring voor het schap, maar de supermarkt zal er alles aan doen dat te voorkomen en dus hoge eisen stellen aan de productie. Het leidt tot contract-farming waarbij de supermarkt boeren onder contract heeft (via een tussenorganisatie) waarbij met een vuistdik contract (zo eentje als de franchise-nemers van AH of Starbucks mogen tekenen) over hoe er geboerd moet worden.
Tenzij de recessie een depressie wordt (dat woord mag weer sinds deze week), dan telt alleen nog de prijs. Dat wordt de Health Check van al die goede bedoelingen van non-price consumer concerns.

De foto nam ik op de markt in Bergen op Zoom vanwege de verwarring: komt teerkamer van "vertering" of niet?

Concurrentiekracht EU Food

Eind november hadden we een conferentie in Den Haag over de concurrentiepositie van de EU Food industry. Ik blogde er hier eerder over en het deed me zaterdag 29 november in het openingsartikel van het AgDagblad belanden. De EU heeft nu de presentaties on line gezet, je kunt ze hier vinden.

En nu we toch reclame maken: van ons eerste rapport verscheen een wetenschappelijk paper in Agribusiness, volume 24-4, autumn 2008: "An economic and legal assessment of the EU Food Industry's Competitiveness.

Langs St-Niklaas

Net op tijd voor Sinterklaas ben ik weer terug van een reisje naar Gent met een omweg terug via Naarden-Vesting. De trein stopte telkens in St-Niklaas en een Engelstalig Vlaams blad besteedde aandacht aan het al of niet discriminerende karakter van Zwarte Piet.
In Gent keek ik met de Vlaamse collega's naar gezamenlijk transitieonderzoek en bij die gelegenheid mocht ik een lezing houden die als volgt werd aangekondigd:

Kondratieff, Williamson en Research on Transitions
Een lezing met discussie door Krijn J. Poppe, LEI Wageningen UR

De huidige kredietcrisis is een nieuwe aanwijzing dat de lange golf theorie van Kondratieff een zinvolle bijdrage uit de economie is om transities beter te begrijpen. Dergelijke golven bestaan uit vier fasen die halverwege gescheiden worden door een forse crash, die ruimte geeft voor institutionele vernieuwing. Dat raakt ook de landbouw, meer dan in de lopende discussies over productivistische en non-productivistische landbouw wordt erkend.
Vanuit deze theorien en de huidige situatie in de economie kunnen we niet alleen interessante onderzoeksonderwerpen over de structurele ontwikkeling van de landbouw en voedingsmiddelen industrie identificeren, maar is er ook aanleiding de organisatie van het landbouwkundig onderzoek zelf te beschouwen. In verschillende Europese landen, waaronder Nederland, zijn veranderingen doorgevoerd in institutionele structuur, die nadere bestudering vragen.

Het leverde een goede discussie op met meer inzicht over Kondratieff versus industriele revoluties en over het al of niet kunnen managen van transities. Dat was meteen nuttig voor een denk-diner (om de Franse term diner-pensant maar eens te vertalen) in Naarden over dierwelzijn. Met een franse keuken en kalfshaasje, dat wel.

De foto is niet uit Gent maar uit Middelburg.

Innoveren is regels maken

Vorige week verscheen Syscope 19 met daarin mijn column "innoveren is regels maken". De techniek en de markt veranderen meestal sneller dan de instituties. En die zijn nodig om een nieuwe ontwikkeling echt op te schalen tot iets groots. Vandaar.

speculatief grondbezit en Fortis

In de NRC van afgelopen zaterdag schreven Prof.ir Klaas van Egmond (Universiteit Utrecht v/h RIVM) en Prof. dr. mr. Herman Philipse (Universiteit Utrecht) over de verrommeling van Nederland als gevolg van verrommeld bestuur.

Ze stellen met name ook de rol van grondspeculanten aan de orde, die een kans krijgen omdat gemeentes zich niet meer op grondmarkten begeven. En door het zelfrealisatiebeginsel denk ik, want dat zet projectontwikkelaars aan tot grondposities, maar dat schrijven ze niet met zoveel worden. Ze gaan er vanuit dat boeren nauwelijks verdienen aan de grondprijsstijgingen, maar dat betwijfel ik eerlijk gezegd. De rol van de fiscale dwang tot herinvesteren blijft ook ongenoemd.

Verder betichten de hoogleraren ook Fortis van speculatief gedrag: "Zo zit in de inboedel van het Fortis concern, waar de Nederlandse staat nu zeggenschap over heeft, zo'n 30.000 hectare aan landbouwgronden. Ze werden aangeschaft uit sepculatieve overwegingen, veelal op strategische locaties"
Ze zullen het wel hebben nagevraagd en mogelijk heb ik wat gemist, maar ik dacht altijd dat Fortis die gronden van de oude AMEV had en daar in geinteresseerd was voor de beleggingsportefeuille vanwege diversificatie van risico, waarbij het rendement niet zozeer uit de pacht komt maar uit het feit dat van tijd tot tijd pachtcontracten vrijvallen en er een waardesprong is van eigendom in verpachte naar onverpachte staat. En daarnaast zijn er mogelijk nog sale- en leaseback constructies a la Fagoed.

Sommige van die gronden lagen op Tiengemeenten en in de Biesbosch en dat lijken me wel erg speculatieve locaties als je op woningbouw rekent. Maar wellicht is er ook daar woningbouw denkbaar of heeft Fortis zijn locaties inmiddels naar stedelijke randgebieden verlegd. Dan moest Financien ze maar niet privatiseren maar aanhouden voor bouwlocatie. Zijn we dan ook weer goedkoop aangekomen.

Geen rondje ZW

Rijkswaterstaat had me voor vanmiddag een vliegtochtje boven de Zuidwestelijke delta beloofd, maar dat ging door de sneeuwverwachting helaas niet door. We zijn vandaag met een Reflectiecommissie voor de Zuidwestelijke Delta begonnen, die een advies mag uitbrengen over hoe het verder moet met de inrichting van de delta in het kader van de klimaatsverandering. Ter opvolging van het plan van Cees Veermans Deltacommissie. Ik mag er kennis over landbouw- en visserijeconomie en transitie inbrengen, en de start was veelbelovend. Simpel zal het niet worden, gezien alle al lopende (of juist niet lekker lopende) discussies.
De NRC van afgelopen zaterdag had een mooie bijlage "Document Nederland" met fraaie foto's rond het thema wassend water. Ik leerde eruit dat Dordt veilig in de uiterwaarden kan bouwen (de Voorstraat is de dijk) omdat zout en zoet elkaar hier in het wantij ontmoeten.
Net zoals ik vandaag leerde dat een van de hoogst liggende gebieden in Zeeland het Land van Saeftinge is: dat is buitendijks opgeslibt, de binnendijkse polders zijn diep ingeklonken badkuipen. En de ramp van 1953 vond, in ieder geval qua areaal, vooral buiten Zeeland plaats (nl. in WestBrabant en Zuid-Holland) zo vertelde iemand uit de waterhoek - Zeeland was natuurlijk wel de provincie waarvan het hoogste percentage inwoners werd getroffen. Het is maar hoe je er naar kijkt.
De NRC bijlage verhaalt ook van het eiland van Dordt, waar een polder van 100 ha verwaterd wordt tot natte natuur (om het beladen woord ontpolderen te omzeilen). De projectleider heeft ontdekt waarom boeren soms niet enthousiaster zijn: "De grootste pijn, legt hij uit, zit 'm bij de boeren die grond in eigendom hebben gehouden, of althans binnen de familie, in de hoop dat er later op gebouwd zou worden door de uitbreidende stad. In dat geval zouden ze hun grond duur hebben kunnen verkopen. Die hoop was op niets gebaseerd".

afval centraal

Het aantal koeien per ha zegt Nederland meer dan in Argentinie, daar hebben ze het over het aantal ha per koe. Ook de wijze waarop je een indicator definieert zegt het een en ander over de situatie. Of hoe je tegen het probleem aankijkt.
Op een conferentie vorige week (zie de blogs van afgelopen dagen) hield iemand van het Schotse zuivelbedrijf Robert Wiseman (dat meer dan een kwart van de UK consumptiemelkmarkt in handen heeft) een verhaal over duurzame ontwikkeling binnen hun business.
Een centrale indicator in de bedrijfsvoering is het aantal liters melk per kg afval. Die indicator is al behoorlijk gestegen en moet verder omhoog. Een verfrissende manier van kijken voor mensen die altijd gewend zijn afval te minimaliseren. Natural resources zijn in Schotland blijkbaar zo schaars geworden dat het gaat om het verhogen van de productie per schaarse bottleneck. In aansluiting meldde de Bonduelle vertegenwoordiger dat bij de productie van salades voor Frankrijk door zijn bedrijf de hoeveeelheid afval is teruggebracht tot de hoeveelheid die genoeg is om een Afrikaans dorp een heel jaar te voeden. Dat motiveert het personeel om dit nog verder te reduceren.
Ideetje voor de Nederlandse statistiek: introduceer de indicator "varkensvlees per kg fosfaat".

agrologistiek

Agrologistiek is de kunst om de slakken op tijd en zo goedkoop mogelijk in goede staat bij de klant te krijgen. Op de conferentie waarover ik gisteren al blogde was dat een belangrijk thema. Iemand van Bonduelle kwam namens een business club in Champagne Ardenne uitleggen hoe ze daar in Frankrijk aan werken: in essentie het combineren van transport en opslag van verschillende bedrijven (waarder de slakkenproducent) die in dezelfde regio werken, soms zelfs concurrenten. En het vinden van retourvracht: zo is transport van Bretagne naar Parijs bijna 10 keer zo goedkoop dan van Troyes naar Parijs (dat maar op een derde van de afstand ligt). De route naar Bretagne is drukker (meer concurrentie), er is retourvracht en over korte afstanden telt het dure laden en lossen zwaarder mee, zo vermoed ik.
InHolland lector Woody Maijers hield een vergelijkbaar verhaal uit Nederland. Hij eindigde met een mooie toepasselijke quote van Henri Ford, die niet gering aan het probleem heeft bijgedragen door de auto betaalbaar te maken:

"coming together is a beginning

keeping together is progress

working together is a success"

lijstje: 7 trends in food retail

Op de conferentie over de concurrentiekracht van de Europese Agro-food industrie gaf J.W. Grievink van het EFMI een interessante inleiding over de ontwikkelingen in de food retail. Hij had een mooi samenvattend lijstje van zeven trends in de bedrijfstak:

1. Convenience
2. Care (gezondheidheid)
3. Culinary
4. Conscious (geld verdienen met bv. fair trade of bio door mensen zich schuldig laten voelen)
5. Cheap
6. Choice
7. Concepts of supermarkets (de verschillende retailers concurreren op hun concepten waarin bepaalde leveranciers en private labels passen)

DG Enterprise zet maandag de presentaties op hun website. Daar wijs ik je nog op.

de mond vol

Een paar dagen geen blog, want ik zat met de EU en LNV op een conferentie over de concurrentiepositie van de voedingsmiddelenindustrie en het thema agrologistiek in Den Haag. Komende dagen enkele lijstjes van deze bijeenkomst.

Afgelopen weekend blogde ik over de dorpsshow De Mond Vol. Het huis-aan-huisblad Hart van Holland heeft nu een verslag en de foto's online.

GLB Health Check

We hadden het hier nog niet over de health check deal van vorige week. Het viel mij persoonlijk vanuit een liberaal economische optiek niet tegen: de loskoppeling van subsidie en productie zet door en we geraken langzaam van de melkquota af. De blog CAP Health check biedt meer informatie en opinie, inclusief de conclusie dat de Commissie er nog niet erg in geslaagd is de decoupled payments echt in te zetten voor gespecificieerde diensten: targetted payments. We blijven dus nog even steken in inkomenssteun voor grondeigenaren.

duurzaam uit het veen

Duurzaam is zo'n begrip waar je moeilijk tegen kunt zijn. Maar wie weet wat het is, mag het zeggen. Afgelopen dagen raakte ik in een e-mail discussie met allerlei mestdeskundigen (dat zijn mensen die iets vinden over een teveel aan mest, niet per se verstand hebben van goed mestgebruik).
Speciaal voor hen vertrouw ik mijn geliefde verhaal over het containerbegrip maar eens aan de weblog toe. Ik vertel het het liefst aan buitenlanders die ik na een paar dagen vergaderen over onder andere duurzame landbouw naar Schiphol breng. Als we de Haarlemmermeer in rijden vertel ik ze graag hoe dit gebied tot in de Middeleeuwen een nat veengebied was, in de delta achter de duinen ontstaan. Naar de huidige duurzaamheidsmaatstafen hadden we dat natuurlijk zo moeten laten, maar de Nederlanders waren zo slim er turf uit de halen, dat gebruikt werd voor brandstof in Amsterdam en niet gering aan de groei van de stad heeft bijgedragen. Het was de olie van de Middeleeuwen: een goedkope brandstof die onherroepelijk werd uitgeput. Goed dat we dat gedaan hebben, want niet alleen hielden we er een internationale stad aan over, maar ook een meer dat voor goedkoop watertransport tussen Leiden en Amsterdam zorgde. En die turf zou nu nauwelijks meer te verkopen zijn, zeker niet als brandstof. Zoals ze bij Shell zeggen: de steentijd is niet opgehouden door een gebrek aan stenen.
Er kwam een moment dat de Haarlemmermeer gevaarlijk werd bij storm, het water sloeg steeds meer grond weg en de bodem leek als landbouwgrond veel interessanter dan de vis in het meer. Engelsen werden ingehuurd met stoommachines (als je veel tijd hebt kun je even langs de Cruqius rijden) en het werd Graan voor Visch. Een duurzame ontwikkeling, hoewel de vissers daar anders over dachten.
Ook de rest is historie: een eeuw geleden zochten mensen een weiland om met vliegtuigen te spelen, dat werd een luchthaven en de relatief goedkope akkerbouwgrond werd een vliegveld. Vervolgens wilden mensen en kantoren dicht bij een vliegveld zitten en nu wordt de polder volgebouwd.
Velen hebben moeite die laatste stappen een duurzame ontwikkeling te noemen (hoewel het dat m.i. wel is), maar hadden we dus maar met dat veen moeten blijven zitten? Ik betwijfel het. Meestal zwaai ik mijn hooggeleerde gasten uit met het verzoek er op hun vliegtocht naar huis eens over na te denken hoe je nu duurzaamheid interpreteert en me bij aankomst het antwoord te mailen. Dergelijke mails hebben me nog niet bereikt, maar wellicht is de in-flight service interessanter dan mijn puzzle.
Tot slot: economen hebben het op dit terrein relatief makkelijk. Ze denken marginaal en vinden een nieuwe situatie die beter is dan de oude een vooruitgang, een stap die je moet nemen. Met de zekerheid dat die oplossing veroudert of ook weer nadelen zal blijken te hebben. En dan vindt de mensheid wel weer een nieuwe oplossing, of niet - en verarmt. De toekomst kunnen we niet echt kennen, we handelen in grote onzekerheid en dat is misschien maar goed ook.

Rottebommel 2

Mijn kandidatuur voor het burgemeesterschap van Zuidplas en de naam Rottebommel (zie de blog van gisteren) hebben niet lang stand gehouden. Vandaag waren in het Dorpshuis van Zevenhuizen de video-opnamen voor het lokale programma "De Mond Vol", waarin we onthulden dat het om een publiciteitsstunt ging om dit praatprogramma te lanceren.
Van de hoofdredacteur van Hart van Holland begreep ik dat mijn debuut als acteur geslaagd is, en dat er meer mensen dan ooit het You Tube videootje op hun site hadden bekeken. Het heeft dus zijn werk gedaan. En dat het de lokale democratie weer wat helpt doordat het de meningsvorming bevorderd.
Leuk initatief trouwens zo'n door vrijwilligers gemaakte Paul&Witteman-achtige talk show. Zo maakte ik er kennis met iemand verderop uit de straat die als hoogleraar economie zijn licht liet schijnen over de kredietcrisis (the worst is yet to come). En de leider van het quizonderdeel in De Mond Vol blijkt in het dagelijks leven zich bezig te houden met stad-land relaties en enkele van de LEI projecten ten zuiden van Rotterdam te kennen. En zo draagt zo'n programma bij aan de sociale samenhang.
Ook interessant hoe dit draait op vrijwilligers die zich mengen met professionals uit de pers die in eigen dorp ook wel aan zo iets willen helpen zonder hun gebruikelijke vergoeding en hoe dit leidt tot een professionaliteit die ook weer commercieel interessant is voor bijvoorbeeld een lokale bladenuitgever om te sponsoren. Zo krijg je innovatie en zie je de economie in het dagelijks leven aan het werk.

Rottebommel

Zevenhuizen_Moerkapelle fuseert met Moordrecht en Nieuwerkerk aan de IJssel. Tot Zuidplas, naar de aanleiding van het fusieproces. Niet iedereen wil in een plas wonen. Geruchten gaan dat er een nieuwe burgemeester komt die aan de Rottedijk (zie foto) wil wonen (wat ik me kan voorstellen maar wel jammer van een beschermd landschap) en met verwijzing naar Maarten Toonder voorstander is van de naam Rottebommel.
Een interview staat online. Verder geen commentaar.

waterschapsverkiezing

Een tikje rare verkiezing is het wel, die voor het waterschap. Ons oudste democratische orgaan, maar de democratie leeft niet erg meer. Het is net als bij de bridgeclub, we zijn al blij als iemand zijn tijd in het bestuur wil steken en het is toch vooral technisch management, geen politiek.
We willen helemaal geen gebekvecht over de hoogte van de dijk, en al helemaal niet met een liberale, socialistische of confessionele insteek. Maar zelfs daar is al nauwelijks debat over.
Ga toch maar even stemmen. Een democratisch recht is ook een plicht. En je kunt er ook nog plezier aan beleven en leert jezelf kennen op de website kieskompas, zo merkte ik: moeten mensen die lager wonen ook meer betalen dan zij die hoger wonen? Zijn de sloten er voor de waterafvoer of voor de natuur? Mogen muskusratten gedood om droge voeten te houden?

schoolfruit

Ik lust geen melk. Ik vermoei je daar mee omdat het komt door het verplichte schoolmelkprogramma in de jaren zestig. Een idee uit het Europees landbouwbeleid: melk was goed voor kinderen en er was genoeg, zo niet teveel van.

Het ging mis omdat het wel eens in de zon buiten stond, en zo heb ik een keer bedorven melk gedronken. Dat leidt tot overrreactie, temeer daar er strikt op toegezien werd dat we elke dag ons flesje leeg dronken. zodat ik het nu niet meer door mijn keel krijg. Het leidt ook tot een zeer liberale opvatting over de rol van de overheid: we kunnen zelf wel bepalen wat we willen eten.

Dat alles maakt me dus wat kritisch op ongetwijfeld goed bedoelde acties om de afzet van fruit op scholen veilig te stellen. Ik moest daar aan denken toen ik vanavond de NRC las.

Die gaf nog een reden vraagtekens bij dergelijke EU programmas te zetten. Alan Matthews, hoogleraar landbouweconomie van het Dublinner Trinity College, die ik ken als medebestuurslid van de EAAE, werd vanavond in de NRC geciteerd als tegenstander van het EU schoolfruit programma.

Hij wijst op het subsidariteitsbeginsel: schoolbesturen kunnen zelf wel uitmaken of ze gratis fruit willen verstrekken of niet, resp. de kids verplichten dat op school te nuttigen. Waarom moet dat centraal vanuit Brussel. En als de EU wat wil doen om de fruitconsumptie te verhogen, kunnen ze beter de bescherming aan de EU grens afbreken, zo stelt Matthews: dan daalt de prijs van het spul.

Niet nog meer Opeltjes

Vanochtend deed ik er twee uur over om in Wageningen te komen - waar normaal een uur meer dan genoeg is. Overal om me heen auto's, soms 6 rijen dik. Zonder aanwijsbare reden behalve dat het donker was. Ergeniswekkend was vooral het feit dat verschillende sprekers op de autoradio beweerden dat de Europese autofabrikanten gesteund moeten worden om nog meer blik op de weg te brengen.
Dat lijkt me nu niet de bedoeling. Het is verleidelijk om in de teruglopende economie bedrijven te gaan helpen, maar als we daar nu al mee beginnen op die schaal dan is het straks echt onbetaalbaar. Recessies zijn er om misgroei te corrigeren en overcapaciteit af te bouwen. Productiefactoren arbeid en kapitaal kunnen dan elders aan de slag.
Als het om nertsenbedrijven zou gaan waar de vraag naar bont met 30% zou teruglopen, dan zouden veel parlementariers (als ik de stemming zo beluister) al gauw van mening zijn dat helemaal geen steun nodig is, men wilde de sector toch al inkrimpen. Er zitten blijkbaar ook nog voordelen aan de recessie.
Ook aan auto's hebben we geen gebrek. Wel aan wegen om ze op te laten rijden, of aan bussen en buschauffeurs, desnoods aan zeer milieuvriendelijke auto's. Een recessie is er om sommige zaken af te bouwen en andere te versterken. Bijvoorbeeld door overheveling van productiefactoren van de autoindustrie naar de zorg of het onderwijs. Het is verstandig de economie in de benen te houden, maar niet om herstructurering te voorkomen. Opeltjes genoeg, zeker in de ochtendspits.

Concurrentiekracht

Ondernemers in de voedingsmiddelenindustrie en anderen die geinteresseerd zijn in het thema concurrentiekracht (dat met de recessie wel hoog op de agenda zal blijven, komend jaar) en wat we er aan moeten doen om die kracht te verbeteren, kunnen zich aanmelden voor een conferentie eind volgende week in Den Haag. Georganiseerd door de EU en LNV. Ik hou er op dag 1 een verhaal dus heb belang bij een volle zaal, en ik begreep dat er nog wat plaatsen zijn.

De foto is niet fort Europa en ook niet de plaats van de conferentie in Den Haag, het is kasteel Westhove op Walcheren.

verstopt platteland

Het platteland is in het westen van Nederland onvindbaar geworden. Je hoort het vaak en meestal merk ik dan op dat dat een typische visie vanaf de snelweg is. Wegen worden vol gebouwd, maar als je met de fiets 5 km uit de buurt van een doorgaande (snel)weg blijft, of je pakt het vliegtuig dan zie je nog ontzettend veel groen.
Wat geen reden is om het te verkwanselen, maar steekproeven moet je representatief nemen en niet alleen vanuit de auto. De treinreiziger heeft al weer een heel ander beeld.
Vandaag had ik toch even het gevoel dat ik mijn recalcitrante mening moet bijstellen. Ik moest op een bijeenkomst zijn in de Boerinn, een recreatieboerderij in Kamerik. Het was de eerste keer dat ik naar een lokatie moest (notabene langs de oude doorgaande weg tussen Woerden en Utrecht) waarbij me sterk werd afgeraden een navigatiesysteem te gebruiken en de ANWB-borden "Kamerik" te negeren. Ik dacht nog even dat het een vorm van reclame was ("bij ons ben je echt uit de bewoonde wereld"), maar dat bleek niet het geval.
.
Nieuw inzicht: juist op het echte platteland werken de TomToms en ANWB-borden. Maar in metropolitaine landschappen kunnen plattelandsgelden nog nuttig worden ingezet om het platteland ook bereikbaar en vindbaar te maken. Misschien kunnen ANWB en TomTom met succes ook een beroep doen op de plattelandsfondsen. Of op de fondsen voor multifunctionele landbouw - wat hebben we er aan als je ze niet kunt vinden.

Guus

Een paar dienstmededelingen vandaag. Allereerst zijn er een paar mensen die mijn mindmap van gisteren niet leesbaar vinden. Kan kloppen, maar groter lukt niet in dit pakket. Sorry on behalf of Google. Of je download de figuur en dan kun je hem in een ander pakket openen of je stuurt me even een mailtje (kjpoppe@hccnet.nl) en je krijgt hem. Uit voornamen kan ik helaas geen mailadressen afleiden!
En verder zal ik op verzoek proberen de weblog te linken aan Guus. http://guus.net is web2.0 blog rond plattelandsontwikkeling. Geen idee waar de naam voor staat (Guus is het zeeuwse woord voor kinderen, of misschien refereert het aan G. Flater), maar het ziet er leuk uit.

Eigenlijk ben ik dit bloggen begonnen om mijn eigen aantekeningen vast te leggen, de computer doorzoekt makkelijker dan de oude systeemkaartjes. Ik bedenk de stukjes meestal in het woon-werkverkeer en probeer ze een beetje van het werk gescheiden te houden. Vandaar dat ik meestal niet al teveel inga op verzoeken zaken ook elders weer te uploaden. Voor je het weet zijn het geen luchtige aantekeningen meer maar worden het verhandelingen waar mensen zich op gaan beroepen. Maar voor Guus maken we dus een uitzondering. Zodra de site uit het onderhoud is krijgen jullie er ook een fotootje bij.

Regionaal eten

Regionaal eten is in. Kookboeken over locale gerechten vliegen de winkel uit. Eerder deze week blogde ik al over Michael Pollan zijn visie dat we naar regionale sunfood landbouw moeten. Ook interessant is een boek van Harry Donkers en Victor Immink "Regio's om van te smullen" dat de ervaringen uit het Overijsselse Vechtdal in perspectief plaatst.
Van dat mooi uitgegeven boek vond ik vooral die Vechtdal case interessant. Grote veranderingen gebeuren niet in 1 keer, maar duidelijk gaat het hier om met trial and error steeds weer nieuwe veranderingen en veranderingetjes door te zetten. Het boek zette me ook aan tot verder nadenken over dit populaire verschijnsel van regionale landbouw, dat vaak wordt neergezet als tegenstelling van de globalisering. Dat is me veel te simpel.

Zo zijn er zogenaamde regionale producten die over de hele wereld worden gevlogen. Donkers en Immink geven het voorbeeld van de Goudse Oplegkaas, een veenweidekaas die op houten planken wordt gelegd om langdurig te rijpen en vervolgens door de drie boeren die dit (nog) doen wereldwijd wordt afgezet. Dankzij de globalisering en de daaruit voortgekomen welvaart, denk ik dan. Het omgekeerde komt ook voor: onder het Vechtdalmerk worden ook Shi-take paddestoelen verkocht, toch echt een Japanse paddestoel ook al wordt die op locaal eikenhout geproduceerd en in het nabije Zwolle afgezet.

Verder is het landschap belangrijk in een regionaal concept, maar dat is vooral ook van belang vanwege het inkomend toerisme, dat weer gestimuleerd wordt door de hogere welvaart. Overigens is in het Vechtdal dat landschap wel van groot belang, maar is het nog niet zo simpel om de kosten daarvan terug te verdienen door de regionale luxeproducten ook te slijten aan de Rotterdamse bezoekers van de stacaravans en huisjes, en al helemaal niet als ze weer terug in de stad zijn. Marktonderzoek wijst uit dat het hier niet om een grachtengordelpubliek gaat dat wil pronken met een Oplegkaasje.

Oorzaak

De globalisering zal best eeen gevoel van ontheemding oproepen dat sommige mensen tot een meer locale of regionale blik aanzet. Al heel lang kennen we in de marketing het zgn. Schooler effect: zet bij een willekeurige kist tomaten "Uit Zweden" en ze worden in Zweden beter verkocht dan dezelfde kist ernaast. Een veel groter effect van globalisering is dat het via industrialisatie van de sector en schaalgroottevoordelen tot welvaart leidt, die ook meer vraag naar landschap (dat schaarser wordt) en luxe (smaakvolle) producten tot gevolg heeft. Tegelijkertijd raken sommige boeren in dat proces gemarginaliseerd (kunnen niet in omvang meegroeien) en zoeken andere bedrijfsstrategien, wat tot potentieel aanbod van landschap en traditionele producten leidt. En zo nemen vraag en aanbod naar regionale producten toe.

Daarbij blijft het een divers landschap van producenten en consumenten, met luxe producten die over de hele wereld gaan (Goudse oplegkaas), speciale producten voor locale foodies (de Shi-take) en mensen die in het kader van het terugdringen van transport graag willen dat meer Overijsselse aardappelen in Overijssel worden verkocht. Het doet me denken aan de biologische landbouw waar je ook een reeks van motieven vindt bij consumenten en producenten die na verloop van tijd hun eigen arrangementen en afzetkanalen kiezen.

En wil je echt de supermarkten in bv Salland vooral wil bevoorraden met Sallandse producten, dan zal er nog heel wat moeten veranderen in de ICT, logistiek en bedrijfsvoering van de supermarkten. Hier en daar wordt daar wel mee geexperimenteerd, maar de ICT moet nog fors doorzetten en het transport erg veel duurder worden wil zo'n ontwikkeling echt tot bloei komen. Tot die tijd proberen we onze mind erover nog te ordenen:

Harry Donkers en Victor Immink: Regio's om te smullen. Landwerk ISBN 978-90-77824-07-8

circusdieren

In het dossier dierwelzijn zijn de circusdieren toch een beetje de kanarie uit de kolenmijn. Een early warning system of leading indicator voor wat de andere dierhouders misschien ook nog te wachten staat.

Vandaag werd me duidelijk dat het onderwerp ook de lokale politiek beroert. In Dronten kreeg de lokale democratie een infuus door een burgerinitiatief dat voor een overvolle en sterk verjongde raadzaal zorgde.

Niet dat er een circus in aantocht is, en bovendien blijk je dat niet eens te kunnen verbieden. Resteert het schrijven van een brief naar Den Haag - maar daar had de Raad weer geen zin in. Heeft de gemeente eindelijk een burgerinitiatief en dan kan er nog geen briefje af. Ik ben niet tegen circusdieren net zoals ik niet tegen dressuurpaarden ben, maar waarom zou je ze lokaal niet mogen weigeren als je er wel tegen bent? Dat lijkt me wel een briefje waard.

een kleine wereld

Er wordt wel eens beweerd dat het tot de Zeeuwse eilandcultuur behoort om van mensen meteen te achterhalen dat 'die er een van die van die is'. Ik moest er vandaag even aan denken toen ik in Brussel vergaderde en iemand tegenkwam die delen van zijn jeugd had doorgebracht op een Zuidbevelandse boerderij waar we onlangs logeerden. En bij thuiskomst zo net, lag er een mailtje van de eigenaar van de boerderij of we nog wat in het electronische gastenboek wilden schrijven. En zo vul je ook weer je eigen weblog op een drukke dag.

tegen de rijksoverheid

Ik ben tegen de rijksoverheid. Niet tegen het rijk - onze belangrijkste klant dus dat zou onverstandig zijn - maar tegen de letter rijksoverheid. Voor wie het ontgaan is: het rijk heeft een eigen lettertype laten maken, dat 'de rijksoverheid' heet. Dat lijkt me nou een slecht idee.
Het begon met het ontwikkelen van een nieuw logo voor het rijk. Blijkbaar voelen ze zich gesandwiched tussen de EU en de provincies en was het na alle verzelfstandigingen ook voor het rijk zelf niet meer zo duidelijk of het CBS, de AID, de VWA of de Autoriteit Financiele Markten er nu wel of niet meer bijhoorden. En dus werd er een nieuw logo ontwikkeld.
Daar kan ik nog wel waardering voor opbrengen. Het ziet er aardig uit, je bespaart er inderdaad allerlei logo's van ministeries mee uit, het geeft wat meer groepsgevoel en hopelijk minder verkokering en naar verluid zou het maar 60.000 euro hebben gekost. Voor dat bedrag stel je je dan voor dat een ontwerper de geschiedenis van de leeuw heeft uitgeplozen, met focusgroepen in Artis heeft gebrainstormd, op schets-reis naar het Krugerpark is geweest en een paar presentaties heeft gehouden.
Maar dat zijn natuurlijk niet de echte kosten. Die worden gemaakt in al die ambtelijke groepen die gaan zitten vergaderen over de invoering, en het feit of het nu ook voor het CBS, de AID etc moet gelden. In de tijd die ze ook hadden kunnen besteden aan statistieken maken, boeven vangen, belating innen of wat dan ook.
Enfin, dat mag dan nog een geslaagde actie worden genoemd, het lettertype de rijksoverheid vind ik een megalomaan idee. Alleen al in dit blogpakket zitten 8 lettertypes, in Word een veelvoud en daarvan zou er geen goed genoeg zijn? OK, dat je als overheid niet kiest voor de Helvetica of de Georgia, dat kan ik begrijpen als je af en toe een briefje naar Putin moet sturen (hoewel het een mooie europese gedachte is om met de Zwitsers de Helvetica te delen). Maar dan blijven er nog tientallen over.
Nou begrijp ik als manager ook wel dat als ministerie A lettertype X heeft, en ministerie B het type Y dat dan voor een gezamenlijke letter X en Y afvallen en je Z moet kiezen. Maar ook die moet nog wel te vinden zijn in de standaardletters. Ik weet het - met de moderne software ontwerp je in een paar dagen je eigen lettertype. De kasuitgaven zullen dus wel beperkt zijn.
Maar daar zitten de kosten niet in. Die gaan straks ontstaan bij al die mensen die een document met een lettertype krijgen toegestuurd dat ze zelf niet hebben.
In de jaren 90 koos de organisatie waarbij ik werk ook voor een letter die niet iedereen gebruikte, de Frutiger. Wel een standaardletter, maar van de B-categorie. Nog heden ten dage open ik oude files en moet ik een melding lezen en wegklikken waarin powerpoint of excel meldt dat ze overschakelen op een andere letter. Dat zijn de echte kosten van een eigen letter.
Maar misschien moet ik maar berusten in het feit dat er toch vooruitgang lijkt te zijn. In de jaren tachtig had een Goudse softwaremaker (Multihouse als ik me niet vergist), zelfs enkele ministeries er van overtuigd dat ze een eigen tekstverwerker nodig hadden. Papyrus heette het programma. Het was niet slecht (het had zelfs een leuke functietoets om letters om te zetten) maar al bij de invoering bleek de markt met WordPerfect iets veel beters te hebben. En tekstverwerking op ministeries bleek toch niet zo anders dan tekstverwerking in de rest van de wereld. Een eigen tekstverwerker - hoe verzin je het. Een eigen lettertype - waar is dat nu voor nodig.

adviezen aan Obama

Wie vindt dat er wat in de wereld moet veranderen, richte zich tot de nieuw verkozen Amerikaanse president. Er circuleren heel wat open brieven en blog-adviezen. Ik selecteer er hier twee die passen in wat ons hier bezig houdt. Harvard blogger Greg Mankiw komt met het per definitie zinvolle advies om naar economen te luisteren en wat Republikeinse ideen over te nemen voor de economie.

Voedselauteur Michael Pollan kwam al half oktober in de New York Times met een mooi stuk "Farmer in Chief". Mooi in de zin van een goed opgebouwd betoog, dat me tot nadenken stemt: wat klopt er van en wat niet? Zijn belangrijkste uitgangspunt is de energieprijsstijging die in zijn ogen leidt tot het failliet van de industriele landbouw omdat die helemaal op olie en chemie is gebaseerd (er gaan meer kilojoules energie in dan uit) en terug moet naar regionale voedselsystemen gebaseerd op zonneenergie.

Om een of andere reden vermoed ik dat deze sun-food economie er toch voorlopig niet komt, en niet alleen omdat de olieprijs nu weer 60 dollar is en ik ananas wil blijven eten. Maar het is een stimulerend essay om na te denken waarom dan niet - ik denk vanwege de arbeidskosten en economies of scale. Maar dat is ook maar een gevoel.

lijstje: 25 opstapjes voor de kredietkrisis

Een lijstje van 25 stappen die leiden tot de huidige kredietkrisis, zoals in verhaalvorm verteld in The Economist van 18.10.2008: Link by Link - a short history of modern finance:

1. 1971: Nixon besluit om de dollar los te koppelen van het goud in de Bretton Woods standard om zo een crisis af te wenden die ontstaat door het grote handelstekort mede als gevolg van de Vietnamoorlog
2. En dus ziet een voormalige jurist (Leo Melamed) in 1972 in Chicago een business in currency futures - termijnmarktcontracten voor valuta. Dertig jaar later is dat uitgegroeid tot complexe derivaten
3. In datzelfde Chicago zweren de vrije markteconomen onder leiding van Milton Friedman het gedachtegoed van Keynes af en verklaren vrije markten tot zaligmakend, waarmee ze een ideologische basis voor Reagan en Tatcher bieden.
4. Door de zwevende valuta zijn kapitaalcontroles niet echt meer nodig en de VS en VK schaffen ze dan ook af, met stijgende munteenheden en recessies in begin tachtiger jaren tot gevolg; de EU probeert in het Europees Monetair Systeem nog wat te schuilen.
5. Het echte gevolg ervan is dat institutionele beleggers zoals verzekeraars en pensioenfondsen hun geld over de wereld kunnen sturen.
6. Dat betekent dat de kleine marketmakers (hoekmannen) op de beursen met hun relatieve hoge marges onder druk komen, met als gevolg internationale concurrentie en liberalisering van aandelenbeursen (zoals de Big Bang in Londen, 1986).
7. Grote internationale handelaren betreden de markt en halen hun inkomen niet meer uit de marge maar moeten ook met eigen kapitaal gaan handelen. Om vermogen binnen te halen geven ze hun maatschapstructuur op en fuseren o.a. met commerciele banken. In de VS buigen de instituties mee door de Glass-Steagall wet af te schaffen, die fusies van handelsbanken en investeringbanken sinds de 1929 crash verbiedt.
8. Handelsbanken vinden dat interessant omdat retailbanking duur is (kantorennetwerken, automatisering) en bedrijfsleningen een zeer concurrerende business is met lage marges.
9. Een en ander wordt allemaal in de kaart gespeeld door de goed draaiende economie, met korte kleine recessies, de dood van de inflatie en veel liquiditeit.
10. De Chigaco economen komen ook met doorbraken rond de optie-theorie: Fischer Black en Merton Scholes. Dat wordt de basis om risico's apart van een prijs te voorzien en te verhandelen.
11. En in 1973 opent in datzelfde Chicago dan ook de Optiebeurs.
12. De komst van de computer maakt het berekenen van beweeglijkheid en optiewaardes veel gemakkelijker en zelfs voor particulieren toegankelijk.
13. Vanuit het risico-management wordt de swap bedacht: arbitrage door in de ene valuta te lenen en in de andere uit te lenen, zodat obligatiemarkten nog internationaler werden en de kosten van lenen naar beneden konden.
14. Van de valuta-swap was het een kleine stap naar de rente-swap: ruilen van producten met een variabele en een vaste rente.
15. En eindigde de laatste jaren bij de credit-default swap waarin het rente-risico en het faillesementsrisico worden gesplitst en apart verhandeld.
16. Als ook in 'securisation', verzekering, waarbij leningen in bundels worden verpakt en verhandeld, zodat in principe risico's worden gespreid. Vooral amerikaanse hypotheken leenden zich daartoe.
17. Met als gevolg meer groeimogelijkheden voor banken, die nu niet meer van de retailbesparingen afhankelijk waren voor de financiering van hypotheken.
18. termijncontracten, opties en swaps zijn allemaal producten waarin een kleine investering grote rendementen oplevert, en dat maakt het voor toezichthouders erg lastig een beeld te krijgen van het risicoprofiel van een onderneming.
19. Dat bleek in de 1987 crash toen portefeuille verzekering (portfolio insurance) via index-futures leidde tot een neerwaartse spiraal en daarna de introductie van 'circuit breakers'. Ook de junk bond markets en de Amerikaanse savings- and loancrisis zorgden voor hoofdpijn.
20. En in de jaren 90 zorgden de afgeleide producten voor grote problemen bij lokale overheden als Orange County, Californie, vanwege ondeskundig gebruik.
21. Al deze gevallen werden geinterpreteerd als individuele gevallen van mismanagement of fraude (Baring Brothers) en de noodzaak voor meer en geintegreerder toezicht - maar niet als een spijker aan de doodskist van deregulering.
22. De banken richten zich in het Basel akkoord op de mogelijkheid dat grote leners bankroet zouden gaan, zonder genoeg kapitaal. Maar het was ook een prikkel om veel activa buiten de balans te houden, via securisatie, specifieke investeringsvehikels en de credit default swaps
23. De politiek, m.n. in de VS, zette banken aan meer risico's te nemen in hypotheken, met name ook via Freddy Mac en Fannie Mae. Waarmee ook een situatie ontstond, maar meer kopers en dus stijgende prijzen, met de noodzaak van nog meer risicos die via securisation werden doorgeschoven naar de markt.
24. Lenen op basis van hogere huizenprijzen en credit cards zou tot inflatie hebben geleid, ware het niet dat door de ICT en globalisering (China, India) de prijzen laag bleven.
25. En de overheden (New York, Londen, Frankfurt) hadden ook belang bij financiele centra als booming industry.

En daar zitten we dan. Zoals The Economist constateert: "Liberalisation happened for many reasons. Often regulators were simply trying to catch up with the real world - for instance, the rapid development of offshore markets. In addition, deregulation provided things that voters wanted, such as cheap loans. Each financial innovation that came along became the object of speculation, thas was fuelled with cheap money. Bankers and traders were always one step ahead of the regulators".

Deregulering heeft een hoop bijgedragen aan de welvaart in de afgelopen jaren. Meer dan dat het schade gedaan heeft. We hoeven dus geen 25 stappen terug. Maar een paar wel. De vraag is welke.

Paul Krugman

Halverwege de toekenning en de uitreiking staan we hier nog even stil bij de Nobelprijs voor de economie van dit jaar, die naar Paul Krugman gaat. Zijn bijdrage aan de theorie kun je -zoals The Economist deed- uitleggen als een nieuwe verklaring waarom het in de Randstad 's nachts volop verlicht is, en op het platteland rond Uithuizermedum donker.
De standaard theorie daarvoor is (of was) het zogenaamde 'spill-over' effect: bedrijven clusteren bij elkaar omdat ze dan profijt hebben van gezamenlijke voorzieningen (onderwijs, beschikbaarheid van personeel) en ze van elkaar leren (de medewerkers komen elkaar tegen in de kroeg, praten over hun werk en daar heb je wat aan).
Die effecten zijn nogal lastig te meten, en daarom kwam Krugman met een simpeler verklaring: schaalgrootte (economies of scale): als bedrijven groter worden dan dalen de kosten per eenheid product, en daarom gaan ze daar zitten waar veel mensen wonen. Het spillover effect van een bedrijf is dus dat zijn werknemers nieuwe consumenten voor andere bedrijven in de regio zijn, een voordeel dat ook gerealiseerd wordt als ze niet in de kroeg gaan zitten. Vandaar het lege platteland en de volle Randstad.
Als je dat koppelt aan de internationale handelstheorie -zoals Krugman deed- dan komt het voordeel van internationale handel dus niet zozeer uit specialisatie maar uit schaalgrootte. Waarmee meteen een ander probleem is opgelost: niet alle auto's worden in Frankrijk (of Duitsland) gemaakt [wat je op basis van specialisatie mag verwachten], maar er worden VWs en BMWs naar Frankrijk geexporteerd, en Peugots en Citroens naar Duitsland.
Dat laatste komt dan weer omdat consumenten van varieteit houden. Als dat niet het geval zou zijn, zou je op basis van de schaalvoordelen bij 1 onderneming eindigen (de mededingingsautoriteit zou dan natuurlijk al ingegrepen hebben).
Lijkt simpel allemaal, er is nog wel wat wiskunde en ander werk voor nodig voordat je echt een Nobelprijs krijgt, maar een goed idee is alleen een goed idee als je het ook in normaal Engels kunt uitleggen.

The Economist, Economic Focus 18.10.2008

CHU

Op deze zondag even aandacht voor de CHU - de Christelijk Historische Unie, voor de jeugd: een voorloper van het CDA. Ik kom uit een CHU milieu en een paar weken geleden las ik er in de Volkskrant een leerzame beschouwing over. Vandaar, en dan kan die krant ook de prullebak in.
De CHU was niet zozeer een politieke partij maar een atypisch, losjes georganiseerd, verband van kiesverenigingen zonder een strak politiek programma of interne discipline.
Bart Jan Spruyt schreef daar in het bewuste artikel over: "De CHU was eigenlijk een netwerk van kringen die door een eigen sfeer en stijl, omgangsvormen, en gekoesterde waarden en tradities bijeen werd gehouden. In de CHU was belangrijker wat voor soort mens je was dan hoe je over van alles en nog wat precies dacht".
Het was geen emancipatore partij en er was afkeer van verzuiling. Het algemeen belang diende in de ogen van de CHU leden te domineren boven groepsbelangen. Het was zowel een partij voor de oude elite (veel dubbele namen en jonkheren) als voor het gewone volk. Maar alsjeblieft geen "gereformeerde geldingsdrang of socialistisch gedram" zoals Spruyt schrijft. Niet de overheid maar de moraal bepaalt de toekomst en vandaar ruimte voor ruimdenkendheid en nonchalance. Vanuit die cultuur was er geen gedetailleerd verkiezingsprogramma, CHUers waren vrij en onverveerd in eigen oordeel, geen partijdiscipline, geen stemvee en prinicpieel dualistisch.
Het wordt tijd dat die beweging weer eens aan invloed wint.

Bart Jan Spruyt: CHU was voor de oude elite en het gewone volk in: Volkskrant 23.10.2008; op de foto het stadhuis van Bergen op Zoom.

arbeidskosten doorslaggevend

Enkele van mijn collegaas bij het LEI brachten ontwikkelingen in de Nederlandse landbouw sinds 1950 in beeld. Voor liefhebbers van de lange trends een must.
En aanbevolen aan beleidsmakers die invloed willen hebben op de ontwikkeling van de agrarische structuur: dat is voor hen verre van simpel; je kunt dan nog het best forse volume maatregelen nemen zoals het instellen van quota of het opkopen van productierechten. Of hele forse investeringsstimulansen.
Het is vooral de gestegen welvaart in Nederland en daarmee de hogere arbeidskosten en de samenhangende mechanisering geweest die de structurele verandering (minder bedrijven maar wel veel groter) heeft bepaald.

C. van Bruchem en H.J. Silvis (eds): Agrarische structuur, trends en beleid. LEI 2008

Draaien op stijgende grondprijzen

Lage grondprijzen lijken aantrekkelijk voor uitbreiders, maar stijgende grondprijzen zijn belangrijker als motor voor de Nederlandse land- en tuinbouw.
We zijn gewend naar inkomens te kijken, en laten vermogensontwikkeling vaak buiten beschouwing. Onterecht vind ik, en daarom hou ik een verzameling van inzichten bij die mijn stelling onderbouwen dat je de land- en tuinbouw pas echt economisch goed begrijpt als je ook naar de vermogenskant kijkt.
In het Agrarisch Dagblad van 31 oktober staat een verhaal over de problemen van de tuinbouwbedrijven in Emmen dat in dat kader boekdelen spreekt: "Het belangrijkste verschil tussen bedrijven in het Westen en in het Oosten: de grondprijs. De waardestijging geldt in de vorm van eigen vermogen als een belangrijke motor van de tuinbouw omdat de investeringscapaciteit groeit. Dat effect ontbreekt in Erica en Klazienaveen".
Ofwel, zonder vermogensstijging als rendementsfactor is je concurrentiepositie een stuk slechter.

Ag.Dagblad 31.10.2008 "Pijnlijk failissement voorkomen'

Liever vandaag dan morgen

Op uitnodiging bezocht ik vanochtend een interessante lezing. De Harvard hoogleraar David Laibson presenteerde op de Wageningse Berg voor een select gezelschap zijn onderzoek. Samen te vatten onder de titel 'tomorrow is another day'. Economen weten al lang dat de mens meer belang hecht aan wat we nu aan inkomen of nut realiseren, dan aan wat we morgen aan inkomen of nut realiseren. Daarom rekenen we rente: vandaag telt zwaarder dan morgen.
Laibson gaat een stapje verder, en stelt dat er tussen nu en straks een enorm verschil in voorkeur is, maar dat morgen of overmorgen weinig uitmaakt. Op korte termijn is de rente dus heel hoog (betalen we ook met plezier op credit cards), op de lange termijn bijna nul. Bij de keuze nu een half, of over een kwartier een heel stuk vlaai, kiezen veel mensen voor nu een half stuk. Maar bij de keuze morgen om 11.00 uur een half stuk of om 11.15 een heel stuk, kiest bijna iedereen een heel stuk op een iets later moment.
Hij ondersteunt zijn theorie met metingen aan de hersenen (een geliefde methode nu die machines goedkoper zijn geworden): op de korte termijn regeeert de emotie (net als bij dieren) en voor de lange termijn zetten we het analytische deel van de hersenen in. Betekent ook dat als je die analytische wat te doen geeft (bv. een lang nummer onthouden), dat dan de emotie regeert. Daar zijn mooie proefjes over.

Breng het huishoudboekje terug
Vanuit deze inzichten is het dus erg belangrijk dat de transactiekosten aan het begin van de beslissing erg laag zijn. Liever mensen automatisch in een pensioenplan mee laten doen met recht op eruit stappen als je wat doet, dan andersom. Of liever mensen bij ontvangst van hun rijbewijs verplichten een besluit over orgaandonatie te nemen, dan ze te bewegen via 'sweet talk' reclame dat te doen. Een beroep op het analytisch vermogen werkt so wie so slecht: als je het in de hersenen druk hebt regeert op korte termijn immers de emotie en die moet het vooral hebben van de situatie waarin je je bevindt - zonder nadenken wegspringen voor de auto die op je afkomt en meer van dat soort werk. De situatie doet er dus erg toe: wie zonder veel nadenken besluit, is ook gevoelig voor een foute framing van een probleem en denkt niet aan de opportunity cost of de langere termijn.
Het is in de mode om onderscheid te maken tussen de burger ("dierwelzijn moet") en de consument ("kiloknaller in de winkelwagen") en het onderzoek van Laibson is een van de verklaringen dat dit gedrag uiteen loopt. (Een andere is dat ik ook voor beter openbaar vervoer ben en er dan wel van gebruik wil maken, maar niet zo gek ben om nu alvast maar bij de halte te gaan staan).
Wie zijn personeel dus gezond wil laten eten, moet ' s ochtends even electronisch laten intekenen op de menu's. Wie zelf gezonder wil eten moet na het ontbijt een boodschappenlijstje maken, en vooral niet druk, nadenkend over de dag en hongerig om zes uur de supermarkt binnenlopen. Wat dat betreft was de oude SRV man met het wekelijkse huishoudboekje nog niet zo gek.
En nog een bekentenis: het helpt ook niet als je deze theorie kent. Nog nadenkend over de lezing en proberend dat in dit begrijpelijke (?) stukje te verwoorden stopte ik bij het tankstation voor bezine en at weer eens een luchtige Bros-reep. De Shell heeft het uit ervaring ook al lang begrepen: terwijl je ingewikkeld met pasjes en airmiles staat af te rekenen vragen ze of je er ook een reep chocola bij wil.