Mooie foto's van de polder in de mist bij het artikel, inclusief die van de poldertoren met een paar afbraakpanden in Emmeloord die de indruk van een oorlogsgebied oproepen. Dat kon niet iedereen waarderen, sommigen hadden liever bollenvelden. Bij deze.
Het deel over gebiedsprocessen sloot ik af met wat vragen: zijn de fondsen uit regeerakkoord ook voor deze gebieden? Hebben die dan gebiedsprocessen nodig of vooral duidelijkheid rond natuur en milieueisen, hoe zit het met de taakverdeling rijk-provincie, is er een Novi-plus nodig met zoekgebieden voor bossen, energie, woningbouw; hoe krijg je een RES achtig proces op gang - met gebieds- of bedrijfsnormen? En hoe regel je dan het contact tussen overheid en boer over het leveren van duurzaamheid voor geld: collectieve contracten of omgevingsvergunning, of wettelijke eisen op termijn?
Kortom een mooie middag met mooie gesprekken bij een gastvrij bedrijf Van Iperen. Bleek al 100 jaar te bestaan en groot geworden door meststoffen aan de tuinbouw enkelvoudig in plaats van samengesteld te leveren, Zodat je met precisie levert wat nodig is. Met op enig moment nog financiering van de Haagse Vleeschmeesters. En nu kennisleverancier met middelenleveranties.
Waar het dan wel erg ver gaat is het afschaffen van het principe van winstmaximalisatie - iedereen streeft naar nut. Het lijkt erop dat Nasr de economie als zero-sum game ziet en in navolging van Malthus de rol van innovatie sterk onderschat. Ook het feit dat we gezien de evolutietheorie (zonder meteoriet en uitstervende dino's waren we er niet geweest) onze plek op aarde moeten heroverwegen gaat ver, en de daar uit voortvloeiende tirade tegen de vleesindustrie te ver. We moeten naar minder dierlijk eiwit maar zero-tolerance lijkt me niet nodig en ook niet zonder risico's.
Evenzo zou de crisis wellicht niet ontstaan zijn als de markt van Wuhan met zijn vleermuis-delicatessen eerder vervangen was door een KFC of ander fast-food restaurant. Maar dat de pandemie bepaalde structuren in onze samenleving bloot legt die ongewenst zijn en aan moet zetten tot fundamentele vernieuwing, daar heeft Nasr een punt.
Zaterdag besteedde Karel Knip zijn wetenschapsrubriek in de NRC aan stroopvet.. Met speklappen van AH en stroop van de bekende Zeeuwsche Boerin (die oranje kartonnen bekers) probeerde hij het na te maken. Dat leverde aardige informatie op uit het verleden.
Stroopvet was er voor de armere burger (liefhebbers daargelaten) die zich geen boter of margarine kon veroorloven op het (rogge)brood. Het werd gemaakt bij de (huis)slacht, veelal van het varken (maar ik hoorde dat ook rund voorkwam) uit spek (dat dicht onder de huid zit) of reuzel (de vetdelen rond darmen en nieren) door dit uit te bakken en vet overbleef. Dat werd gemengd met stroop. Bij dat uitbakken ontstonden ook kaantjes.
Veel van deze wijsheid haalt de auteur uit Eenvoudig maar voedzaam, de cultuurgeschiedenis van de dagelijkse maaltijd, van Jozien Jobse - van Putten, SUN, 1995. Gaan we eens lezen.
Soms sta je in de boekhandel en vraag je je af: neem ik dat boek nu wel mee of niet. Het overkwam me met Het Beklemde Land, een boek dat eind vorig jaar uitkwam. Het is van de hand van de freelance (en oud Vrije Volk) journalist Kees Kooman. Die is in de buurt van Dokkum gaan wonen en geïnteresseerd geraakt in het agrarische.
Mijn aarzeling zat in het feit dat de Verantwoording (die lees ik soms eerst) wel erg over het mestoverschot ('stront') gaat. En het speelt in de Westpolder, voert roemruchtige bewoners op als de familie Mansholt en Louwes, en die verhalen zijn na de Graanrepubliek en nog wat boeken bij mij wel bekend.
Enfin de interesse won het van de twijfel. Het boek geeft een alleraardigst inzicht in de worsteling van boeren met goed bodembeheer. Min of meer centraal staan een biologische veehouder en twee gangbare akkerbouwers die meer willen met de bodem en die samen een biologisch perceel uien en aardappelen aanleggen. Het eerste lukt, het tweede werd door phytophtera een drama. Maar er is ook een uitstapje naar een oud-inwoner die in Duitsland nu aan regeneratieve landbouw doet en naar een paar Friese boeren. En veel verhalen over de oude bewoners van de Westpolder. De compositie van dat alles kun je naar believen lekker afwisselend of wat warrig noemen.
De stijl van het boek is sociologisch en dat geeft je ook een kijkje in wat boeren vanuit de maatschappij ervaren en hoe ze van menig zijn in vergelijking met andere bedrijfstakken onheus behandeld te worden gezien hun inspanningen en het gedrag van de consument. Het geeft de auteur (die zijn sympathie voor de transitie en zijn aversie tegen de gangbare landbouw niet onder stoelen of banken steekt) ook de mogelijkheid zaken te bespreken die wetenschappelijk steeds weer discussie oproepen: dat de bodemkwaliteit achteruit loopt en dat er daardoor sprake zou zijn van teruglopende inhoudsstoffen van producten met consequenties voor gezondheid.
In die aanpak moet je als journalist niet alles dood-checken. Toch staan er wel een paar fouten in het boek. Soms heeft de eindredactie een typefout over het hoofd gezien en Frans Keurentjes wordt twee keer de CEO van FrieslandCampina genoemd. Hij was voorzitter van het coöperatie-bestuur dat de CEO (Cees in 't Hart en zijn opvolgers) benoemt. Ook stelt de auteur zelf (p.90) in het kader van het bashen van de overheid dat "Melkbussen uit hygiënische overwegingen verboden [werden] verklaard". Dat is m.i. onjuist. Die bussen waren gewoon te arbeidsintensief. En in veel gebieden werden ze met trekker en wagen opgehaald, terwijl fabrieken door fusies groter werden en zich concentreerden zodat vrachtautovervoer gewenst werd. Aldus ook Jan Bieleman in zijn standaardwerk Boeren in Nederland. Het waren dus de boeren zelf die in hun coöperaties kozen voor deze weg. En dat gebeurde ook lang niet overal gelijktijdig, wat je bij een overheidsmaatregel wel mag verwachten.
Enfin, uiteindelijk ben ik toch blij dat ik het boek heb aangeschaft en er een paar avonden aan besteed heb. Het boek geeft een mooi inkijkje in de worstelingen van boeren rond goed bodembeheer en hun keukentafelgesprekken over de rest van de maatschappij. Daarmee gaat geen boerenparadijs ontstaan (zoals de subtitel suggereert, en die ligt al helemaal niet in het verleden) maar die inzet van boeren is wel hard nodig om de duurzame wereld wat dichterbij te brengen. Waar te weinig waardering voor is - en wat wellicht onderbelicht is. Daar vult dit boek dan een lacune. En als de consument door het lezen van dit boek gaat nadenken over zijn gedrag is er weer wat gewonnen.
Voor wie de bijeenkomst van Pakhuis de Zwijger van gisteravond wil terugkijken is hier de link.
De eerste supermarkt in Nederland werd in maart 1952 geopend in de Oranjestraat in Schiedam door Albert Hein, of beter gezegd diens kleinzoon Ab Hein. Het was een revolutie. Sommige klanten weigerden een mandje, omdat ze maar een bepaald product kwamen halen, maar keerden met handen vol producten op hun schreden terug om er alsnog een te pakken. Sommigen klaagden dat er zo meer verkocht werd, maar Heijn framede dat anders: nee, u vergeet zo veel minder.
De supermarkt zou ook geholpen hebben de verzuiling af te breken. Want je ging nu naar de buurtsuper in plaats van de katholieke of confessionele kruidenier. Althans dat claimde Ab Heijn.
Ik ontleen de wijsheden aan een leuk interview met Ad van Liempt die zaterdag in NRC zijn boek Roaring Fifties toelichtte waarin de these wordt verdedigd dat er veel meer dynamiek in de jaren vijftig was (niet alleen Heijn, ook mediaster Pia Beck en anderen) dan we op basis van Reve's de Avonden en andere spruitjeslucht-verhalen aannemen.
Coen Verbraak: Jaren 50 saai? _ Er zaten echte vernieuwers bij in: NRC 15.1.2022
Toch maar eens even nagezocht hoe het zit. Wel nu de website jodenhaas.nl (en de wiki) leggen het haarfijn uit. Sinds Jacob met de engel vocht en kreupel achterbleef is de achtervoet (met bil en biefstuk) voor de orthodoxe Joden niet kosher. Tenzij je de heupspier en achillespees verwijderd. En dus besloten slagers ook een soort biefstukje uit de voervoet te halen, en dat werd het jodenhaasje - uit de schouder van het dier gesneden. Tegenwoordig vaker aangeduid als diamanthaas. Die naam is niet ontleend aan het feit dat de joden het diamantairs vak beoefenden maar heet naar de vorm van het stukje vlees.
In het Engels is dezelfde benaming aan de orde: daar heet het Jewish fillet en nu ook wel Terrace major of Beef shoulder petitte tender. De eerste variant lijkt afgeleid van de Latijnse anatomische naam musculus teres major.
Heel informatief boekje dat laat zien hoe de boerderijbouw zich ontwikkeld heeft sinds de Middeleeuwen en hoe die in deze provincie, o.a. onder invloed van Vlaanderen, ook anders heeft ontwikkeld dan in andere delen van Nederland. Met ook grappige inzichten. Zo hebben er in Zeeuws-Vlaanderen en op Walcheren op sommige erven ook zgn. Vlaamse keten gestaan, dat waren veelal zeer basale onderkomens [weinig ramen, geen comfort] voor de gastarbeiders uit Vlaanderen die seizoensarbeid deden. Was ook ruw volk, in Noord Frankrijk stonden ze bekend als 'les godverdommes'. Kortom, de inzet van buitenlandse arbeid in de arbeidspieken is geen nieuw verschijnsel.
Die term Political economy of iets als Behind the scenes was me overigens duidelijker geweest dan die term Atlas in de titel. De auteur heeft ook wel een paar pagina's nodig om het uit te leggen en het kostte me even doorzetten voor ik er echt in was. Maar dan leest het ook als een trein en je hebt het uit voor je het weet want zelden las ik een boek met zoveel pagina's noten en dito literatuurlijst. Een boek dat hoognodig kritische kanttekeningen zet bij het technologie-optimisme van AI en de oligopolie van bedrijven.
Het lezen van het landschap is een kunst. Via twitter werd aandacht gevraagd voor de mooie site Leestekens in het landschap: https://www.leestekensvanhetlandschap.nl/ Warm aanbevolen.
Niet verbazend is dat ze constateren dat vooral boeren met een laag inkomen die ook relatief jong zijn en boeren op kleine bedrijven stoppen. Je mag veronderstellen dat de eerste groep nog wel andere kansen ziet in de maatschappij en dat de tweede groep die wellicht moet zien. De modelresultaten geven ook aan dat de inkomens van de boeren in de buurt invloed hebben. Boeren die stoppen wonen vaker in de buurt van collega's met hoge inkomens. En dat geldt nog weer sterker voor stoppende boeren met lage inkomens of kleine bedrijven.
De relatieve positie doet er dus toe. De auteurs wijzen op een benchmark-effect: je vergelijkt je met je collega's en als je ziet dat je achter blijft ga je wat anders doen. Je zou ook kunnen veronderstellen dat de stoppers de inschatting maken dat ze het gaan verliezen in de grondmarkt: de beter verdienende buren hebben meer kans hun bedrijf te ontwikkelen.
Emmanuel Paroissien, Laure Latruffe and Laurant Piet: Early exit from business, performance and neighbour's influence: a study of farmers in France. in: ERAE 48(5) 2021
Het andere artikel uit Archief 2021 van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen waar ik wat aantekeningen over maak is dat van Hendrik Struik: Stoffe van Dankbaarheid: Dagboekaantekeningen (1845-1854) van Arnout Jacob van Teylingen. Het artikel bevat een schets van het leven en werken van deze Van Teylingen en in goed leesbare vorm zijn dagboek over genoemde jaren.
Van Teylingen behoorde tot de meest welgestelde inwoners van Walcheren, waar hij na een marine-carrière belastingontvanger was, korte tijd burgemeester van Souburg en lid van de gemeenteraad van Middelburg. Hij kwam uit zeer goede kringen en het valt op hoe in die 19e eeuw die (ondanks verkiezingen) met elkaar de banen en de macht verdeelde. De familie was nieuwe adel, althans deels; verschillende takken werden achtereenvolgens in 3 keer in de adelstand verheven.
Opvallend vond ik ook nog de ziekte bestrijding. Er is nogal wat ziekte en Van Teylingen zelf is niet oud geworden en vermoedelijk aan tbc overleden, gezien het ziektebeeld dat hij weergeeft. Ook aderlatingen en het plaatsen van bloedzuigers (met een vergelijkbaar doel) waren ook in 1846 nog gebruikelijk. Er werd zelfs nog met gewone (mensen) pokken gevaccineerd, hoewel Koning Willem I al 1818 de Medaille voor Koepokvaccinatie (die in 1796 door de Engelse arts Edward Jenner was ontdekt) had ingesteld voor elke arts die aantoonbaar meer dan 100 mensen had gevaccineerd. Er werd ook veel gekwakzalverd, maar dat is natuurlijk ook een vaststelling achteraf.
Wat het weer betreft, is 1853 het vermelden waard: de herfst was toen zo mooi en droog dat dit gevolgen had voor de stad: er dreigde een tekort aan meel omdat er veel te weinig wind was geweest en begin december verbood de stad het gebruik van water voor het renigen van de ramen en de stoepen. Er dreigde een tekort aan drinkwater. Sommige inwoners moesten van verre uit een sloot of vijver een paar emmers naar huis slepen.
Tot slot: de gemeentewet van 1865 zou gemeentelijke belastingheffing door middel van accijnzen verbieden. Middelburg liep daar in 1855 al op vooruit. Van Teylingen, oud belastingman, betoogde bij de begroting in de raad in zijn maidenspeech dat de gemeentelijke accijnzen op vlees, vis, azijn, zeep, laken (wol), bier en op het gemaal (d.q.z. het laten malen van graan) in strijd zijn met "de billijke verhouding die er moet bestaand tussen arbeid en kapitaal". (p.169) Hij vindt de belasting onzedelijk omdat die aanzet tot ontduiking, verderfelijk omdat ze vooral drukt op de arbeidende klasse en nadeling omdat de opbrengst minder zal zijn dan geraamd.
De gemeenteraad ging in grote meerderheid met hem mee en een commissie ontwikkelde een methodiek voor belasting op basis van inkomensschijven. Waarbij een vrije voet zal gelden van 400 gulden.
Co Strootman: Geboorte van een cultuurdrager: P.J. Bouman in Zeeland in: KZGW: Archief 2021
Het artikel meldt in een kadertje ook dat Johann Hermann Knoop de grondlegger is van de pomologie. In 1758 beschreef hij met bijbehorende tekeningen meer dan 100 soorten appels, inclusief synoniemlijsten. Deze Duitse hovenier werkte voor de Friese stadhouder Johan Willem Friso op diens landgoed bij Leeuwarden. Dat het tot een boek kwam vond zijn oorsprong in zijn ontslag aldaar in 1749 wegens drankmisbruik van appelbrandewijn. Daarna zag hij zich genoodzaakt als wetenschapper de kost te verdienen. Het boek werd een bestseller: het is nog steeds te koop.
bron: Marion de Boo: Appelrassenrijkdom in: Wageningen World, 2021 #4
In zijn kersteditie (18.12.2021) kwam de Economist met een overzichtje van vleesvervangers in de historie van de mensheid. De Vegetarische Slager had zo zijn precedenten, een lijstje:
Als het niet zo lukt met de eiwittransitie benoorden de Rijn dan weten we hoe het komt.
De kersteditie van The Economist geeft vaak aanleiding nog wat voedselgerichte aantekeningen te maken. Zoals dit jaar uit het artikel "The pleasure of the table - an economic history of the restaurant"(18.12.2021). Volgens het artikel zijn restaurants hooguit een paar honderd jaar oud verschijnsel. Althans als je het over echte restaurants hebt met tafels en individuele bediening. Want take-aways waren er al eerder. In Pompeï zijn er 158 geteld, of althans verwoest in 79 n. Chr. Eén voor elke 60 - 100 inwoners, daar komen de meeste steden nu niet aan. Klaargemaakt vlees, vis en wild was er in Londen al vanaf 1170 te krijgen. De eerste Amerikaanse taveerne werd in 1634 in Boston geopend. In dezelfde tijd ontstond in Frankrijk de table d'hõte, Maar daar zit je dus met zijn allen aan een tafel met hetzelfde menu, zoals in een gemeenschappelijke keuken. Ze hadden ook een economische reden: voordat de steenkool breed beschikbaar kwam werd er gestookt op hout of turf, en dat was duur voor individuele huishoudens: op eenzelfde vuur kon je ook gezamenlijk een veel grotere pot koken: economies of scale voor de professionele keuken. Dat maakte het dus ook een activiteit met een lage status - in tegenstelling tot het echte restaurant dat het van luxe moet hebben.
Dat gaf dus een optie om de gemeenschappelijke maaltijd te gebruiken in een private dining room, niet bij jan en alleman, laat staan het gepeupel aan tafel. Maar wie echt rijk was had thuis eigen staf. Tussen die opties van thuis en de private dining room met de gemeenschappelijke pot ontstond in de 18e eeuw het restaurant zoals we het nu kennen. Wilton's, een visrestaurant opende in 1742 in Londen. In Dublin opende in 1775 de Three Blackbirds. Het oudste restaurant in New York is Fraunces Tavern vermoedelijk uit 1762 and still going.
Het opbreken van de gildes zou bijgedragen kunnen hebben aan de komst van de restaurants: Slagers mochten vlees verkopen, wijnhandelaren wijn. Het combineren van de twee was blijkbaar niet overal toegestaan. In ieder geval niet in Parijs waar een mr. Boulanger (what's in a name) overging tot het verkopen van een gerecht van schapenvoet-in-witte-wijn-saus, en kreeg het aan de stok met de traiteurs (die het recht op de verkoop van ragout claimden). Maar hij won de rechtszaak. In Engeland werd het verstrekken van voedsel bij de cafés aangemoedigd door de wetgever, om alcoholmisbruik te beperken.
De groei van de restaurants kwam in de 20ste eeuw. De Michilingids is van 1900 en 26 jaar later werden sterren toegevoegd. Het ging om luxe, want thuis eten bereiden voor kleine gezinnen werd afgelopen eeuw steeds goedkoper. In 1930 was in Amerika een maaltijd in een restaurant 25% duurder dan thuis, in 2014 was dat 280%.